یک گام به عقب در برخورد ترکیه و سوریه/ چرا سیاست اردوغان در قبال بشار اسد تغیر کرده است؟

پس از تثبیت موقعی اسد به عنوان حاکم قانونی سوریه و بازگشت این کشور به اتحادیه عرب، حال اردوغان قصد دارد تا از بازار پرسود سوریه کنار گذشته نشده و بار دیگر روابط مثبتی را با دمشق آغاز نماید. حال سوال اساسی آن است که آیا در آینده نزدیک شاهد عادی سازی روابط دمشق- آنکار خواهیم بود یا خیر؟

پالس مثبت اردوغان و اسد برای عادی سازی روابط دوجانبه

اقتصاد آنلاین - محمد بیات؛ پس از ماه‌ها مذاکرات غیر رسمی میان مقامات سیاسی و امنیتی سوریه و ترکیه، حال به نظر می‌رسد دو کشور به توافقات اولیه برای از سرگیری روابط دیپلماتیک دست یافتند. به گزارش «abc News» رجب طیب اردوغان روز جمعه بیست‌وهشتم ژوئن اعلام کرد که هیچ مانعی برای احیای روابط دیپلماتیک دمشق-آنکارا وجود ندارد. وی در ادامه افزود در صورت موافقت طرفین امکان دیدار خانوادگی نیز وجود دارد. اظهارات سازنده «سلطان آناتولی» در حالی مطرح شد که اسد اظهارات مشابهی در خصوص پایان تنش‌های میان ترکیه-سوریه و عادی‌سازی روابط دیپلماتیک دو کشور ابراز کرده بود. رئیس جمهور قانونی سوریه در دیدار با الکساندر لاورنتیف، نماینده ویژه روسیه در امور سوریه، از پذیرش هرگونه ابتکاری برای احیای روابط ترکیه و سوریه، مشروط به تعهد آنکارا به تمامیت ارضی سوریه خبر داد. در ادامه این یادداشت سعی خواهیم کرد تا به بررسی نقاط اختلاف و پیشران‌های عادی سازی روابط ترکیه با سوریه بپردازیم.

دیدار خانوادگی روسای جمهور ترکیه و سوریه پیش از سال 2011

قریب به سیزده سال پیش اردوغان رئیس حزب محافظه کار «عدالت و توسعه» تصمیم گرفت تا در جریان «بهار عربی» یا «بیداری اسلامی» با خیزش شبکه اخوان المسلمین در مصر، تونس، لیبی و سوریه همراه شده و دامنه عمق راهبردی این کشور در غرب آسیا را توسعه دهد. در آن دوران استانبول تبدیل به پایتخت گروه‌های معارض مسلح و تروریست‌های تکفیری شد که یک هدف واحد را دنبال می‌کردند؛ سقوط اسد! روابط نزدیک اردوغان با تروریست‌های سوری به اندازه‌ای گسترش یافته بود که این کشور تبدیل به محل اصلی قاچاق انرژی سوریه به بازارهای جهانی شده بود. با ورود مستقیم روسیه به میدان شام، ترک‌ها تصمیم گرفتند با تاکید بر مبارزه با تروریسم دستورکار حمایت از معارضان را به حاشیه برده و به بهانه مبارزه با خطر نیروهای کرد، تا عمق ۳۰ کیلومتری خاک سوریه پیش‌روی کنند. سلسله عملیات‌های سپر فرات، شاخه زیتون، چشمه صلح و در نهایت سپر بهار با هدف تثبیت حضور نظامی ترکیه در شمال سوریه با همین بهانه پیگیری شد.

مناطق تحت اشغال ارتش ترکیه و تحت نفوذ معارضان مسلح مورد حمایت آنکارا

کارشناسان مسائل ترکیه معتقدند علت اصلی عقب‌نشینی اردوغان از اظهارات پیشین خود دو دلیل اصلی دارد. نخست تشدید فشار افکار عمومی ترکیه برای بازگشت آوارگان سوریه به کشورشان و دوم علاقه هلدینگ‌ها، تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران ترک برای حضور فعال در فرآیند بازسازی و تامین نیازهای بازار همسایه جنوبی. در سال‌های گذشته اردوغان سعی داشته تا از طریق کمک به معارضان مسلح مستقر در شمال غربی سوریه، حمله به مواضع گروه «ی پ ک» یا ایجاد منطقه حائل و ساخت یک میلیون واحد مسکونی زمینه مداخله دائمی در امور داخلی سوریه را فراهم آورد اما مخالفت بازیگران بین‌المللی و منطقه‌ای به همراه تشدید فشارهای داخلی سبب شد تا اردوغان در سیاست‌های خود تجدید نظر اساسی انجام دهد. گروهی از منتقدان اردوغان معتقدند ارسال سیگنال به دمشق نه با هدف تعامل سازنده با سوریه، بلکه اقدامی سیاسی برای گرفتن یکی از اهرم‌های فشار حزب جمهوری خواه خلق است. در جریان انتخابات ریاست جمهوری در سال ۲۰۲۳، یکی از وعده‌های کمال قلیچدار اغلو عادی‌سازی بدون قیدوشرط روابط با سوریه و حل مسئله آوارگان بود.

آیا اردوغان حمایت از معارضان مسلح را متوقف خواهد کرد؟

مذاکره و حل‌وفصل پنج پرونده «آینده سیاسی کردها»، «احیای حاکمیت دمشق بر سراسر خاک این کشور»، «اجرایی شدن قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت»، «بازگشت آوارگان سوری» و «سهم ترکیه در بازار سوریه» زمینه عادی‌سازی روابط دیپلماتیک میان دمشق-آنکارا را فراهم خواهد کرد. با تشدید تنش میان ترکیه با محور قبرس، یونان و اسرائیل در شرق مدیترانه، آنکارا نیازمند توسعه نفوذ خود در منطقه از طریق دسترسی به بنادر لاذقیه و طرطوس است. در دوران جنگ داخلی سوریه، یکی از اهداف مشترک تهران و مسکو جلوگیری از دسترسی ترکیه و متحدان این کشور به جاده‌های ترانزیتی «ام-۴» و «ام-۵» بود. جاده «ام- ۴» از مرزهای مشترک عراق-سوریه در امتداد مرز مشترک ترکیه آغاز می‌گردد و تا بندر لاذقیه در غرب سوریه ادامه پیدا می‌کند. جاده «ام-۵» دارای دو شاخه منتهی به شهر حمص است. شاخه نخست از شهر حلب آغاز می‌شود و مسیر دوم از بندر لاذقیه راهی حمص می‌شود. در نهایت این مسیر به سمت جنوب و جنوب‌غرب سوریه امتداد پیدا کرده و از شهرهای مهم دمشق و درعا عبور می‌کند. اکنون به نظر می‌رسد یکی از اهداف اردوغان از نزدیک شدن به اسد، دسترسی امن به این مسیر راهبردی است.

همزمان با چراغ سبز کشورهای محافطه کار سنی برای ورود به دوران بازسازی سوریه، ترک‌ها نیز با تجدیدنظر در سیاست های قبلی خود تصمیم گرفتند تا گزینه عادی‌سازی روابط با «دشمن قدیمی» را انتخاب کنند. در دوران جدید روسیه قصد دارد برای حفظ نفوذ خود در دمشق و مدیریت نفوذ ایران در سوریه، فضا را برای بازیگری کشورهای عربی فراهم آورد. به عبارت دیگر روس‌ها قصد دارند تا مسائل نظامی-امنیتی را همچنان با محور مقاومت پیش ببرند اما در زمینه «بازسازی» زمین بازی جدیدی برای کشورهایی همچون ترکیه، امارات، بحرین و ... ایجاد نمایند. با فهم نکته فوق، نقش میانجی گرایانه روسیه در میان دمشق- آنکارا بهتر درک شده و مقامات تصمیم‌گیر در تهران بهتر می‌توانند خود را با شرایط جدید وقف دهند.