اردوغان در قاهره؛ دیدار دشمنان دیروز، دوستان امروز

اقتصادآنلاین - محمد بیات؛ مصداق بارز جمله «کشورها دوستان دائمی ندارد، بلکه دارای منافع دائمی هستند» را می‌توان ترکیه‌ی اردوغان دانست. قریب به دو دهه پیش حزب عدالت و توسعه با شعار «تنش صفر با همسایگان» سکان اداره ترکیه را به دست گرفت و قول داد تا اولویت نخست این کشور پیوستن به اتحادیه اروپا باشد. پاسخ منفی بروکسل به دولتمردان ترک سبب شد تا آنکارا بیش از پیش توجه خود را معطوف به منطقه آسیای مرکزی، قفقاز جنوبی و خاورمیانه عربی کند. در جریان بهار عربی (بیداری اسلامی) محور ترکیه- قطر همصدا با شبکه‌ی اخوان المسلمین خواهان سقوط حکومت‌های محافظه‌کار سنی و روی کارآمدن دولت‌های دموکراتیک اسلام‌گرا شدند. انقلاب بیست‌وپنجم ژانویه 2011 و حضور اردوغان در میان معترضان مصری را می‌توان نقطه عطفی در سیاست خاورمیانه ترکیه ارزیابی کرد. در آن دوران آنکارا با حمایت سیاسی، اقتصادی و امنیتی از دولت اخوانی محمد مرسی قصد داشت تا بزرگ‌ترین کشور جهان عرب را تبدیل به مرکز گفتمان اسلام دموکراتیک در منطقه کند. تحقق چنین سناریویی سبب می‌شد تا پادشاهی‌های اقتدارگرا منطقه همچون عربستان سعودی و امارات عربی متحده در خطر سقوط قرار بگیرند. کودتای سی‌ام ژوئن 2013 را می‌توان واکنش طبیعی حکومت‌های اقتداگرا منطقه در برابر سیاست خارجی تهاجمی ترکیه دانست. دولت‌های «ضدانقلاب» توانستند به تدریج پایگاه بهار عربی همچون مصر، لیبی، بحرین و تونس را فتح کرده و بار دیگر موازنه منطقه‌ای را به نفع خود تغییر دهند.

سفر تاریخی اردوغان به قاهره پس از 12 سال

پس از دوازده سال تنش و یک دوره کوتاه عادی‌سازی روابط میان دو کشور، سرانجام روز چهارشنبه چهاردهم فوریه رجب طیب اردوغان به همراه همسرش در سفری رسمی راهی قاهره پایتخت مصر شد. در جریان این دیدار تاریخی، اردوغان در جریان دیدار از حرم امام شافعی، نسخه نفیسی از قرآن کریم را به همتای خود یعنی عبدالفتاح السیسی هدیه داد. به گفته رسانه‌های مصری، در پاسخ به دعوت اردوغان قرار است تا به زودی السیسی سفری به ترکیه داشته باشد. وجود پرونده‌های مشترک سیاسی- امنیتی در مدیترانه شرقی، مناقشه فلسطین، رقابت کریدوری میان قدرت‌های بزرگ، بازتعریف نظم سیاسی- اقتصادی منطقه غرب آسیا و ... سبب شده است تا دو کشور اختلافات ایدئولوژیک را کنار گذاشته و برای تأمین منافع مشترک گزینه گسترش روابط را انتخاب کنند.  برخی تحلیلگران معتقدند پس از توافق مصر، یونان، قبرس و اسرائیل در خصوص وضعیت انرژی در شرق مدیترانه، حال آنکارا قصد دارد تا در تقابل با آتن، مصر را این محور ژئواکونومیک خارج کند. در دیگر پرونده مشترک، آنکارا- قاهره قصد دارند تا با اتخاذ مواضع تقریباً واحد در قبال بحران غزه معتقدند که کمک‌های بشردوستانه باید بدون هیچ مانعی در اختیار مردم فلسطین قرار بگیرد و اسرائیل حق ندارد تا ساکنان این باریکه را از این منطقه اخراج نماید.

زیارت مقبره امام محمد شافعی

در گام نخست ترکیه- مصر به سقف روابط اقتصادی 15 میلیارد دلار دست پیدا کردند. در سال 2021 صادرات ترکیه به مصر 4.56 میلیارد دلار به ثبت رسیده است. طی 26 سال اخیر میزان صادرات ترکیه به مصر با نرخ رشد سالانه 11.3 درصد از 291 میلیون دلار در سال 1995 به 4.65 میلیارد دلار در سال 2021 افزایش یافت. در مدت مشابه میزان صادرات مصر به ترکیه 3.09 میلیارد دلار بوده است. طی 26 اخیر صادرات مصر به ترکیه با نرخ رشد 11.2 درصد از 196 میلیون دلار به 3.09 میلیارد دلار افزایش یافته است. با توجه به ارقام فعلی به نظر می‌رسد قاهره- آنکارا به دنبال افزایش دو برابری سطح روابط اقتصادی هستند. در دوران جدید ترکیه می‌تواند سهم بیشتری از بازار این کشور 100 میلیون نفری به دست آورد و نیازهای این کشور عربی را در حوزه‌های مختلف تأمین نماید. قاهره می‌تواند در ازای باز کردن درهای بازار خود به سوی ترکیه، خواستار افزایش سرمایه‌گذاری مستقیم دوحه (متحد اردوغان) در این کشور عربی باشد. طی سال‌های اخیر اقتصاد مصر با مشکلات فزاینده‌ای همچون بیکاری و تورم دسته‌وپنجم نرم کرده و توسعه روابط خارجی می‌تواند به حل بخشی از این مشکلات کمک شایانی کند.

بازتعریف نظم منطقه غرب آسیا با اولویت توسعه اقتصادی- کریدوری

با فروکش کردن رقابت‌های ژئوپلیتیکی در منطقه غرب آسیا، محور ترکیه- قطر و بلوک محافظه‌کار سنی تصمیم گرفتند تا با «انجماد تنش‌ها» به سمت توسعه همکاری‌های اقتصادی- کریدوری حرکت کنند. در دوران جدید سیاست اصلی کشورهای منطقه راهبرد «موازنه مثبت» و برقراری روابط با تمام بازیگران مؤثر منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است. با تشدید «جنگ سرد جدید» میان آمریکا، روسیه و چین، بازیگران مهم منطقه «منا» قصد دارند تا نخستین اولویت امنیتی خود را توسعه زیرساخت‌ها و اتصال به زنجیره ارتباطی میان «شرق- غرب» و «شمال- جنوب» قرار دهند. به عبارت دیگر در دوران جدید اگر کشورها قصد دارند تا وزن بالاتری در نظم بین‌المللی داشته باشند باید در چرخه عرضه جهانی قرار گرفته و تبدیل به عنصر کلیدی در جریان انتقال کالا- انرژی شوند. با پذیرش این فرضیه آنگاه فاصله گرفتن اردوغان از گروه‌های اخوانی و سیاست خارجی ترکیه در قبال دولت‌های محافظه‌کار بیش از پیش قابل فهم است. برخی تحلیلگران معتقدند در کوتاه مدت این روند تنش‌زدایی منطقه‌ای ادامه پیدا خواهد کرد؛ مگر آنکه در جریان انتخابات 2024 آمریکا جمهوری خواهان پیروز شوند یا آنکه دامنه بحران غزه به سایر نقاط منطقه گسترش یابد.