نسخه جدید اقتصاد کوپنی برای تنظیم بازار نان چقدر جواب می دهد/ موافقان و مخالفان از طرح هوشمندسازی نان می گویند

اقتصاد آنلاین - بنیامین نجفی: سال هاست که سیاست دولت ها در مورد تعیین قیمت کالاهای اساسی و مصرفی مردم با شکست مواجه شده است. اگرچه رویه این سیاست ها در تمامی دولت ها یکسان نبوده اما تقریبا در تمامی ادوار گذشته سیاست مشابهی نسبت به کالاهای ضروری و آنچه به عنوان اقلام استراتژیک شناخته می شود، توسط متولیان اقتصاد اجرایی شده است.

با آنکه در سال های اخیر سیاست تعیین قیمت برای کالاهای اساسی با تغییراتی روبرو بوده و در مقاطعی دامنه کالاهای مشمول قیمت گذاری بیشتر و در مقاطعی کمتر بوده، اما برخی اقلام ضروری مانند نان، بنزین و دارو هیچ گاه از این دایره خارج نشده اند. این در شرایطی است که بر اساس داده ها و بررسی های موجود سهم هزینه نان در سبد هزینه معیشت خانوار به طور متوسط در دو سال گذشته ۳۵ تا ۴۰ درصد کاهش داشته است.

اما در خرداد ماه ۱۴۰۱ دولت سیزدهم سرانجام تصمیم به حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی برای کالاهای اساسی گرفت. اقدامی که همان زمان نسبت به چگونگی اجرای آن واکنش های زیادی اتفاق افتاد اما دولت در نهایت این کار را انجام داد ولی برخی اقلام مانند دارو و نان را از قاعده جدید خود مستثنی کرد.    پس از آنکه مقرر شد سیاست تثبیتی برای قیمت نان ادامه پیدا کند دولت برای کنترل بازار به سمت ابزارهای دیگری روی آورد.

ابزارهایی که البته شکل و شمایل متفاوتی داشت. دولت اعلام کرد که قرار نیست آزادسازی برای قیمت نان اتفاق بیفتد و در عین حال سهمیه نظام بندی در کار نخواهد بود. از این منظر طرح «هوشمندسازی یارانه نان» که با روش های گذشته متفاوت بود، در دستور کار وزارت اقتصاد قرار گرفت. 

به گفته مسئولان وزارت اقتصاد، دولت با اجرای طرح هوشمندسازی یارانه آرد و اجرای حاکمیت داده‌ها، به دنبال این بوده است که بدون سیاست قیمتی و گران کردن نان،‌ از طریق نظارت مردمی ‌سر و سامانی به آرد یارانه‌ ای بدهد که بر این اساس، طرح هوشمندسازی یارانه آراد برای نان به دو دلیل اصلی در دستور کار قرار گرفت. اول اینکه رئیس جمهور تاکید کرده بود که قیمت نان نباید برای مردم افزایش پیدا کند و دلیل دوم این بود که انحراف آراد از شبکه تولید و توزیع نان به حدقل کاهش بیابد.

در واقع از منظر سیاستگذار طرح هوشمندسازی، یک الگوی فناورانه در عدالت توزیعی محسوب می شود که هیچ گونه در آن محدودیتی برای عرضه نان به عموم مردم وجود ندارد و روزانه حدود ۱۲ میلیون تراکنش فروش نان به عموم مردم در کشور ثبت می شود. همچنین روش فروش نان برای مصارف تجاری نیز برای نانوایان روشن است و مشتریان خاص بعد از ثبت نام و تایید در سامانه، از منوی مربوطه بر روی کارتخوان هوشمند، خرید خود را انجام می دهند و هیچ گونه محدودیتی برای آنها نیز وجود ندارد. محمد جلال، مشاور وزیر اقتصاد و متولی اجرای طرح هوشمندسازی یارانه نان مدتی پیش اعلام کرد که با اجرای این طرح حجم تراکنش‌های الکترونیکی فروش نان در مقایسه با قبل بیش از ۵۰ درصد رشد کرده است.

با تمام این تفاسیر موافقان و مخالفان این طرح هر کدام استدلال های خودشان را در تایید و رد آن ارائه می کنند.

موافقان چه می گویند؟

مرتضی افقه، اقتصاددان که به صورت کلی با اجرای چنین سیاستی برای سامان دهی بازار نان و تامین این کالا اساسی برای مردم موافق است به خبرنگار «اقتصاد آنلاین» می گوید: من نشانه هایی از سامان دهی وضعیت نان نمی بینم، البته طرح هوشمندسازی یارانه آرد می تواند اقدام مثبتی باشد. اینکه در حال حاضر نان به عنوان یک کالای عمومی و مورد نیاز همه مردم به ویژه اقشار کم درآمد خیلی افزایش قیمت نداشته، نکته مثبت این طرح است، هر چند مختصر افزایش قیمت هم برای برخی گروه ها سخت بوده است.

وی افزود: در عین حال کیفیت نان خیلی هم تغییر نکرده است. او ادامه داد: جنبه مثبت طرح هوشمندسازی این بوده است که جلوی افزایش قیمت نان را نسبت به دیگر کالاهای اساسی گرفته است. در شرایطی که ناکارآمدی ها سیاست گذاری دولت و بخش اجرایی باعث شده تعداد زیادی از مردم فقیر باشند، دولت موظف است که از گروه های آسیب پذیر حمایت کند.

به گفته افقه، حفظ این قیمت اگرچه یک قیمت دستوری است ولی وظیفه دولت است، بنابراین اقتصادخوانده هایی که مرتب دامن می زنند که قیمت ها باید آزاد شود، متوجه نیستند که تاثیر آن بر گروه های کم درآمد چقدر زیاد است. اینکه این نوع سیاست ها تا چه زمانی باید ادامه پیدا کند، بستگی به این دارد که دولت چقدر کارامدی و درآمد داشته باشد. تا آن زمان دولت ناچار است که از گروه های کم درآمد حمایت کند. 

مخالفان چطور استدلال می کنند؟

اما حسن فروزان فرد، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران و کارشناس حوز کشاورزی در گفت و گو با خبرنگار «اقتصاد آنلاین» به عنوان مخالف این طرح معتقد است: اصولا پرداخت بلند مدت یارانه در اقتصاد به نتایج خوبی نمی رسد. هر جایی که زمینه بر هم زدن قیمت ها فراهم باشد، بازار از بین می رود، بازار تنها راه شناخته شده برای برخورد درست عرضه و تقاضا است و همواره اگر این زمینه بهم بخورد حالت بهینه حاصل نمی شود. او ادامه داد: سیاست اخیری که در حوزه نان اجرا شده، بیانگر نوعی از رفتار کوپنی و سهمیه ای است که با ابزارهای جدیدتر انجام گرفته است.

وی افزود: البته این مدل اطلاعات بیشتری را برای حکمران بدست می دهد اما صرفا استفاده از این تسهیلات و امکانات و بازگشتن به مفاهیمی که پیش تر در دهه ۶۰ تجربه کردیم، به نظر نمی رسد  که راه حل اساسی برای سرو سامان دادن به اوضاع فعلی باشد. فروزان فرد تصریح کرد: در نهایت باید تلاش کرد درآمد مردم به گونه ای باشد که خودشان بتوانند با قیمت رقابتی از بازار خرید کنند. این به نفع کل کشور است، اینکه بتوانیم با قیمت واقعی تولید کنیم. اگر با قیمت واقعی تولید نمی کنیم باید واردات را جایگزین کنیم و رو به کالاهایی بیاوریم که ارزش افزوده برای مان به همراه دارد و امکان صادرات را ایجاد می کند.

به گفته فروزان فرد، این مدل خیلی روشن است. امروز حدود ۵۰ سال است که این مسئله در اقتصاد ایران مطرح است. اینکه اصولا با چه قیمتی و به صورت تضمینی گندم را از داخل کشور تهیه کنیم و اینکه با چه روشی شرایط استفاده عموم مردم را فراهم کنیم بارها در موردش بحث شده است. به هر حال دولت ها همواره با توجه به اهمیتی که موضوع نان داشته است، تصمیمات محافظه کارانه ای را نسبت به آن اتخاذ کردند برای اینکه قیمت نهایی برای مصرف کننده تا اندازه ای کنترل شود و در عین حال این اقدام نمادی باشد برای اینکه امکان استفاده عموم از حداقل غذا در کشور فراهم شود.

وی ادامه داد: اما اینکه آیا ادامه این مسیر ما را در حوزه کشاورزی،غذا و گندم به وضعیت بهتری می رساند، آیا منابع را به بهترین شکل تخصیص می دهد و آیا زمینه توسعه را در حوزه کشاورزی و ایجاد ارزش افزوده را فرآهم می کند؟ همگی محل سوال است. اعتقاد من این است که به رغم توفیقاتی که به واسطه ابزارهای نوین و مفهوم ای تی در زمینه سهمیه بندی ها حاصل شده و تا اندازه ای هم توانسته نتیجه بدهد اما در نهایت این مدل نمی تواند استفاده بهینه از منابع را فراهم کند.