رژیم غذایی ایرانیان از کم آب بر به الگوی پرآب بر تغییر کرد/ طی یک قرن، به دنیا وابسته تر شدیم

به گزارش خبرنگار اقتصاد آنلاین، علی کیانی راد، عضو هیات علمی و رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی، امروز در نشست «امنیت غذایی و چالش‌های آینده دنیا» که به صورت مجازی توسط انجمن اقتصاد کشاورزی ایران برگزار شد، بیان کرد: شعار امسال روز جهانی غذا که هر ساله در ۱۶ اکتبر گرامی داشته می‎شود، «آب زندگی است؛ آب غذا است» بود.

وی در ابتدای سخنان خود پس از تعریف مفهوم کشاورزی، به تشریح بحث امنیت غذایی پرداخت و افزود: مسئله امنیت غذایی را هر کسی از ظن خود تعریف می‌کند. وزیر جهاد کشاورزی امنیت غذایی را تولید بیشتر می‌داند. وزیر اقتصاد کاهش تورم مواد غذایی را امنیت غذایی می‌نامد. وزیر صمت توزیع مناسب کالا و وزیر نیرو امنیت آبی و کاهش مصرف آب برای تولید غذا را امنیت غذایی معرفی می‌کند. رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هم تنوع زیستی و حفظ ژن را به‌عنوان امنیت غذایی می‌شناسد.

وی به بررسی تعاریف مختلف امنیت غذایی از سوی فائو، اجلاس جهانی غذا و صندوق بین‌المللی توسعه کشاورزی و امنیت غذایی پرداخت و افزود: ما در سند شورایعالی انقلاب فرهنگی که ابلاغ شده است، با تلفیق همه تعاریف در حوزه امنیت غذایی، به این تعریف رسیدیم. بر اساس این سند دسترسی فیزیکی، اقتصادی و عادلانه همه مردم در طول زندگی به غذای سالم، کافی و مغذی برای برخورداری از یک زندگی سالم و فعال، امنیت غذایی نامیده می‌شود.

به گفته رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی، امنیت غذایی چهار رکن فراهمی، دسترسی، سلامت و مصرف و تاب آوری دارد. تاب آوری از جمع ثبات و پایداری بدست می‌آید. هر کدام از این ارکان محقق نشود، امنیت غذایی دچار اشکال است.

اسناد بالادستی، روشن کننده مسیر راه

کیانی راد بیان کرد: در ارتباط با فراهم بودن غذا، باید نیازهای جامعه را به هر شکل تامین کنیم. تصمیم سازی درباره تامین نیازهای جامعه از مسیر تولید و واردات وابسته به شرایط هر کشور و اسناد بالادستی آن شامل قانون اساسی، سیاست‌های کلی و راهبردی است.

وی اضافه کرد: تصمیم‌گیری درباره خودکفایی یا عدم خودکفایی علاوه بر اینکه به وجود ظرفیت در کشورها مرتبط می‌شود، در ارتباط با اسناد بالادستی است که همچون چتری گسترده شده و بر اساس آن برنامه‌ها تنظیم می‌شود.

رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی یادآور شد: ممکن است در ایران بگوییم که نمی‌توانیم در گندم خودکفا شویم. اگر به این مسئله اعتقاد داریم، باید اصل سوم و ۴۳ قانون اساسی را عوض کنیم.

وی دسترسی به غذا را دارای دو جنبه فیزیکی و غیرفیزیکی دانست و گفت: برای تحقق دسترسی فیزیکی، غذا باید در مراکز فروش وجود داشته باشد. این مسئله به ساختار نظام توزیع، نحوه تامین (واردات یا تولید داخل) و مسایلی از این دست باز می‌گردد اما علاوه بر دسترسی فیزیکی، باید مردم قدرت خرید محصولات غذایی را هم داشته باشند. قدرت خرید به نرخ تورم، شرایط رشد اقتصادی و درآمد سرانه واقعی، قدرت خرید و نرخ ارز یا به‌طور کلی سیاست‌های اقتصادی کلان در زنجیره تولید باز می‌گردد. اگر این شرایط مهیا نباشد، امنیت غذایی نخواهیم داشت.

کیانی راد مصرف غذا را سومین مولفه امنیت غذایی اعلام کرد و افزود: مصرف غذا شامل سلامت غذا، الگو و رژیم غذایی و تنوع غذایی می‌شود.

تغییر شرایط رژیم غذایی و فراموش شدن حبوبات

رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی در ارتباط با تغییر شرایط تنوع غذایی در ایران با اشاره به مطالعه‌ای که در موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی انجام شده است و به زودی منتشر خواهد شد از تغییر چشمگیر این رژیم در ایران خبر داد.

وی ادامه داد: الگوی غذایی ایرانیان را در ۱۵۰ سال گذشته بررسی کردیم. این مطالعه از زمان صفویه تا قاجار و زمان حال را شامل می‌شود. الگوی غذایی کشور هم از لحاظ رژیم، هم تنوع و هم اقلام از یک الگوی غذایی کم آب‌بر غیر وابسته تشکیل شده بود که در ظرف یک تا ۱.۵ قرن اخیر تبدیل به الگوی پر آب‌بر و وابسته به خارج از کشور تبدیل شده است.

کیانی راد در تشریح سخن خود گفت: شاید خیلی از پدربزرگ‎‌های ما به خاطر بیاورند که برنج عموما در الگوی غذایی غالب ایرانی‌ها به جز شمال کشور نبوده است. گوشت مرغ -که به این صورت که وابسته به نهاده‌های وارداتی هم هست-، در الگوی غذایی ایرانیان نبوده است.

وی اضافه کرد: بیشتر مردم از دام متحرک و سبک متکی بر مراتع استفاده می‌کردند. حبوبات جایگاه ویژه‌ای در رژیم غذایی ایرانیان داشته است. قند و شکر در رژیم غذایی کشور جایگاهی نداشته و بیشتر خرما، توت خشک و کشمش استفاده می‌شده است.

رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی افزود: اما به لطف تغییر الگوی رژیم غذایی، در جنوب و شمال دیگر کسی ماهی نمی‌خورد و مردم زرشک پلو با مرغ می‌خورند. البته امیدواریم در این تغییر عمدی در کار نبوده باشد که ما را وابسته‌تر کنند و دشمنان این مرز و بوم منابع پایه و طبیعی ما را دچار مشکل کنند.

وی اضافه کرد: امسال در مجمع الگوی تغذیه، رژیم غذایی مدیترانه‌ای یکی از سالم‌ترین رژیم‌های غذایی و پایدار معرفی شده است. این رژیم به خاطر تنوعش و مدل انتخاب مواد غذایی کاملا پایدار است. در حال حاضر تنوع غذایی در ایران شرایط مطلوبی ندارد.

کیانی راد، بعد چهارم امنیت غذایی را پایداری منابع تولید غذا معرفی کرد و افزود: ثبات و تاب‌آوری نظام غذا رکن چهارم امنیت غذایی است. این مسئله به فراهم بودن، دسترسی و مصرف غذا و همچنین استفاده از منابع طبیعی، محیط زیست و تنوع زیستی برای تولید غذا وابسته است.

وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به تاثیر شاخص‌های کلان اقتصادی بر روی دسترسی اقشار جامعه به غذا یادآور شد: در مورد مصرف غذا که بعد سوم امنیت غذایی است، بررسی شرایط بین دهک‌های درآمدی و داخل خانوار دارای اهمیت است. در بسیاری از مناطق جنوبی کشور و در خانواده‌هایی که سنتی هستند، هنوز خانم و بچه‌های خانه تا آقای خانه غذا را مصرف نکند، غذا نمی‌خورند. این مسئله فقط در ایران نیست و در همه جای دنیا وجود دارد.

رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی لازمه دسترسی به پایداری در هر سیستمی را ایجاد تعادل در آن سیستمی معرفی کرد و افزود: وضعیت تعادل هر سیستم با شاخص کارایی سنجیده می‌شود. در یک سیستم باید با حداقل هزینه حداکثر بهره مالی و اقتصادی ملموس و غیر ملموس بدست بیاید و با حداقل ورودی حداکثر خروجی را داشته باشیم تا آن نظام پایدار باشد.

وی با اشاره به اینکه تاکنون برای بررسی وضعیت امنیت غذایی شاخص‌های مختلفی در جهان تعریف شده است، بیان کرد: در ایران متاسفانه هیچ مطالعه‌ای درباره بررسی شرایط امنیت غذایی انجام نشده است. البته در سند شورای انقلاب فرهنگی آمده است که باید شاخص‌های بررسی امنیت غذایی در ایران احصا شود و برای آن برنامه‌ریزی انجام شود.

امنیت غذایی دنیا تحت تاثیر

کیانی راد بعد از تشریح مفاهیم مرتبط با امنیت غذایی به بررسی شرایط امنیت غذایی در دنیا پرداخت و یادآور شد: آنچه در دنیا رخ می‌دهد با سرعت و تاخیر زمانی، بر نظام کشاورزی و امنیت غذایی ایران هم تاثیر می‌گذارد.

وی افزود: بر اساس مطالعات انجام شده از بعد از بحران کوید ۱۹، امنیت غذایی جهان تحت تاثیر سه C قرار دارد. عامل مهم تغییر اقلیم، کوید ۱۹ و دیگر پاندمی‌ها و تعارضات بر امنیت غذایی دنیا اثرگذار هستند.

رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی بیان کرد: جنگ‌‎های فعلی مثل جنگ روسیه و اکراین یا حمله اسرائیل به نوار غزه، یا جنگ‌های احتمالی چین و تایوان، چین و آمریکا یا چین هنگ کنگ همچنین کره شمالی و جنوبی تعارضاتی است قابل پیش‌بینی بوده و روی امنیت غذایی دنیا اثر می‌گذارد.

وی با اشاره به نتایج مطالعات فائو (سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد) یادآور شد: کل نظام زنجیره ارزش کشاورزی و غذا یا امنیت غذایی را به سه زیر نظام می‌توان تقسیم کرد. نهادها و حکمرانی فیلد جدیدی است که در اقتصاد کشاورزی مطرح است.

به گفته کیانی راد، نظام حکمرانی تمام مجموعه‌های تصمیم‌گیر در زنجیره تولید محصولات کشاورزی را شامل می‌شود که در ایران شامل بانک مرکزی و چندین و چند وزارتخانه است.

وی در بخش دیگری از سخنان خود با تاکید بر اینکه دنیا از بحث تراریخته گذشته و امروز برچسب کربن روی محصول می‌‎زند و برای مردم دنیا اولویت اول سلامت غذا و عدم انتشار کربن است، گفت: متاسفانه مصرف کننده کشور ما اولویتش قیمت است.

افزایش جمعیت شهرنشین چالش بزرگ دنیا

رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی گفت: بر اساس پیش‌بینی‌های انجام شده، بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۵۰ سهم مردم مناطق شهری از ۵۳ درصد به ۷۰ تغییر می‌یابد. این مسئله روی سیستم امنیت غذایی تاثیر می‌گذارد. در محیط‌های شهری نمی‌توان تولید را مشابه شرایط روستایی انجام داد.

وی اضافه کرد: کل جمعیت جهان در ۲۰۵۰ حدود ۹ میلیارد نفر است. در دنیا سهم جمعیت شهری به شدت افزایش می‌یابد. این تهدید باعث شده در کشورهای پیشرفته و اقتصادهای نوظهور شکل گرفته، تحت عنوان کشاورزی روستاپایه اقداماتی انجام شود. خیلی از کشورهایی که به سمت مکانیزه کردن کشاورزی و از بین بردن زمین‌های خرد و کسب و کارهای خانوادگی رفته بودند، تلاش می‌کنند روستاهای از بین رفته را از طریق کشاورزی احیا کنند.

کیانی راد با اشاره به افزایش سهم تکنولوژی در تولید مواد غذایی و کاهش سهم نیروی کار در تامین غذای جهان گفت: این روند سبب شده است در اقتصادهای نوظهور یا کشورهای با مقیاس  اقتصاد کوچک، مخارج خانوار تضعیف شود و انگیزه سرمایه‌گذاری در آنها کاهش می‌یابد. این تهدیدی است که نظام اقتصادی اجتماعی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

وابستگی کشورها، تهدیدی بزرگ

رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی با اشاره به مطالعات انجام شده توسط فائو، وابستگی کشورها به خارج از مرزها را تهدیدی بزرگ برای امنیت غذایی معرفی کرد.

وی افزود: گزارش فائو می‌گوید در سال ۲۰۱۹، ۸۰ درصد از کشورهایی که در رکود اقتصادی حاصل از بحران کوید ۱۹ آسیب دیدند، کشورهایی بودند که اقتصاد آنها به شدت به کالاهای خام هم برای صادرات و هم واردات وابسته است.

کیانی راد اضافه کرد: کشور خودمان بر اساس گزارش ۹ ماهه تجارت محصولات کشاورزی و غذایی در آن مقطع و با بررسی ۲۴ کد ردیف تعرفه‌ای که در حوزه کشاورزی و غذا قرار می‌گیرد، در گروه کشورهای واردکننده و صادر کننده محصولات خام قرار می‌گیرد. محصولات خام ذرت، کنجاله سویا، جو، کودهای شیمیایی در سر لیست واردات و پنج قلم عمده صادراتی شامل پسته فله، گوجه فرنگی، هندوانه، زعفران و خرما در این سال بوده‌اند. در حالی که در ترکیه محصولات فرآوری شده عمده وارداتش و عمده صادراتش هم محصولات فرآوری شده بوده است.

وی انحصار و کنترل کلان داده‌ها در حوزه کشاورزی را یکی دیگر از عوامل تهدید امنیت غذایی دانست و افزود: با توجه به پیشرفت‌های تکنولوژیکی دنیا، پلتفرم داده بزرگی وجود دارد که مالکیت آن در اختیار بازیگران محدودی است یعنی اکنون کشورها نمی‌توانند کنترل داده‌های خود را داشته باشند.

رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی یادآور شد: وقتی شما کنترلی روی داده ندارید، روی دانش و حتی تکنولوژی هم نمی‌توانید کنترل داشته باشید. بازیگران محدودی که مالک اصلی دیتاهای بزرگ هستند، اطلاعات زیادی درباره رفتار و ترجیحات مصرف کننده در کشورها دارند. هر تکنولوژی که بخواهد توسعه یابد، چند سال قبل دانشش تولید شده و این تکنولوژی بر اساس داده‌های جمع آوری شده از ۱۰ سال قبل وارد بازار شده است.

وی افزود: وقتی بازیگران محدود باشند، هر تکنولوژی که می‌آید، بلافاصله کالای مناسب با این تکنولوژی در مغازه‌ها یافت می‌شود. این شکاف در حال افزایش است.

افزایش قیمت کود ازته تحت تاثیر جنگ روسیه

کیانی راد با تاکید بر اثر جنگ‌ها بر سوء تغذیه بیان کرد: بر اساس گزارش فائو در سال ۲۰۲۳ اکثر افرادی که دچار سوء تغذیه هستند، در کشورهای درگیر جنگ زندگی می‌کنند.

وی افزود: بحران روسیه و اوکراین تاثیر عمده ای بر بازارهای جهانی غذا گذاشته است. ۱۴.۲ درصد بازار جو در اختیار روسیه و ۱۲.۶ درصد در اختیار اوکراین بود. ۱۵.۳ بازار ذرت دنیا در اختیار اوکراین بود. همچنین ۴.۳ آفتابگردان، ۴۹.۶ درصد روغن آفتابگردان و ۱۰ درصد گندم دنیا را اوکراین تامین می‌کرد. در مقابل روسیه ۱۹.۶ درصد بازار آفتابگردان دنیا، ۲۳.۱ درصد روغن آفتابگردان و ۲۴.۱ درصد گندم دنیا را در اختیار داشت. این جنگ با هدف افزایش سهم روسیه از بازار غلات اساسی انجام شد.

رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی گفت: درصد وابستگی کشورهای دنیا به کودهای ازته روسیه و بلاروس زیاد است. کشورهای اروپایی نزدیک ۴۰ تا ۵۰ درصد به کودهای تولیدی این دو کشور وابسته هستند. کشورهای آفریقایی ۹۰ درصد کودهای ازته خود را وارد می‌کنند. جنگ روسیه و اوکراین به شدت زمینه افزایش قیمت کودهای شیمیایی را فراهم کرد.

به گفته کیانی راد، اروپایی‌ها ۶۰ درصد کودهای مورد نیاز خود را در داخل این اتحادیه تولید می‌کنند و تولید ۶۰ درصد کود داخلی، وابسته به قیمت گاز است. به دنبال تحریم روسیه توسط اتحادیه اروپا و توقف صادرات گاز روسیه به این اتحادیه، قیمت گاز افزایش یافت و نرخ کود ازته هم رشد کرد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به عدم قطعیت‌های ناشی از رشد جمعیت دنیا بیان کرد: در سال ۲۰۲۰، ۹.۸ درصد جمعیت جهان گرسنه بودند. تا سال ۲۰۲۵ به این جمعیت اضافه می‌شود. کوید ۱۹ که شروع شد، برنامه جهانی غذا پیش‌بینی کرد ۱۳۰ میلیون نفر دیگر به ارقام گرسنه‌های قبلی اضافه می‌شود.

رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی با اشاره به افزایش قیمت تامین غذای سالم گفت: هزینه تامین یک رژیم غذایی سالم بسیار بالاتر از خط فقر بین‌المللی است. این وحشتناک است و اگر این فرآیند ادامه یابد، در کشورهایی که تورم شدید است، شاهد آسیب‌های جدی خواهیم بود.

وی با اشاره به کاهش ذخایر غلات دنیا به دلیل افزایش جمعیت و مصرف مردم، نسبت به افزایش نرخ جمعیت نیازمند به کمک غذایی، هشدار داد.

کیانی راد کاهش سرمایه‌گذاری روی مزرعه را معضل ۱۵ سال اخیر کل دنیا دانست و افزود: در ایران از سال ۱۳۳۸ تا ۱۴۰۱ سهم سرمایه‌گذاری انجام شده در بخش کشاورزی و در سطح مزرعه نسبت به کل سرمایه‌گذاری انجام شده در کشور، بر اساس آمار بانک مرکزی به زور به پنج درصد می‌رسد.

وی ادامه داد: ترکیب سرمایه‌گذاری در ایران به جای حرکت به سمت تحقیقات، به سمت زیرساخت رفته است. یعنی سیستم آبیاری تحت فشار در مزارع مستقر کردیم و بهسازی اراضی برای آبیاری تحت فشار انجام شده است اما روی فناوری بهبود راندمان آبیاری، سرمایه‌گذاری نکردیم.

تهدید امنیت غذایی با افزایش تمایل به گوشت خواری

رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی با اشاره به افزایش تقاضا برای پروتئین‌های حیوانی در چین، هند و سایر کشورهای با جمعیت بالا در سال ۲۰۳۰، این الگو را تاثیرگذار بر شدت ردپای آب و مصرف آب اعلام کرد.

وی افزود: برای تولید هر کیلوگرم گوشت ۱۵ هزار و ۴۱۵ لیتر آب مصرف می‌شود. گوشت مرغ هم ۴۳۰۵ لیتر آب مصرف می‌کند. این در حالی است که وضعیت آب قابل دسترس جمعیت دنیا وضعیت خوبی ندارند.

کیانی راد تاکید کرد: تغییر الگوی غذایی و کمبود منابع آب یکی از تهدیدها است. تخریب منابع طبیعی، از بین رفتن خاک آب و تنوع زیستی، تخریب اکوسیستم و تغییرات آب و هوایی شرایط بغرنجی دارد.

وی با اشاره به تهدیدهای ناشی از گرم شدن زمین گفت: مهمترین منبع انتشار دی اکسید کربن در دنیا تولید برق و الکتریسته است. متهم دوم بخش صنعت است و ۲۱ درصد انتشار را شامل می‌شود. ۱۴ درصد حمل و نقل، ۱۳ درصد مربوط به تولید محصولات کشاورزی و در نهایت ۱۱ درصد مرتبط با تغییر کاربری اراضی کشاورزی است.

رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی بیان کرد: در موضوع تولید دی اکسید کربن ناشی از تغییر کاربری اراضی، حذف جنگل‌ها، ۶۳ درصد در انتشار گازهای گلخانه‌ای موثر است. ۲۵ درصد انتشار مربوط به تغییر اراضی زراعی و باغی و ۱۱ درصد هم مربوط به سوزاندن پسماندها است.

وی ادامه داد: تولید محصولات دام و طیور به انتشار بیشتر دی اکسید کربن منجر می‌شود. ۱۶ درصد انتشار دی اکسید کربن بخش کشاورزی مربوط به کودپاشی و ۱۰ درصد هم برنج و سایر عوامل است.

کیانی راد گفت: دنیا به استفاده از پودر حشرات به‌عنوان جایگزین برای خوراک دام و طیور فکر می‌کند. اگر در مزارع پودر پروتئین حشرات استفاده شود، ضریب تبدیل خوراک به گوشت افزایش می‌یابد. ضمن اینکه این نهاده به آب احتیاج ندارد و از پسماندها استفاده می‌شود.

وی در بخش پایانی سخنان خود گفت: دنیا به این نتیجه رسیده است باید به دنبال کشاورزی هوشمند به تغییر اقلیم باشد. ضمن آنکه هدف نهایی خود را افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی تعریف کرده است.