۲ ماموریت ترانزیتی دولت برای تجارت با روسیه

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از فارس، بی‌تردید اولویت اصلی ایران در تجارت خارجی، توسعه همکاری‌ اقتصادی بین‌المللی با کشورهای همسایه و منطقه و در قالب شرکای تجاری دوجانبه است، کشور «روسیه» که همسایه شمالی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود، یکی از اقتصادهای نوظهور دهه گذشته بوده که به اعتقاد کارشناسان ظرفیت مناسبی برای گسترش تعاملات تجاری در چارچوب یک تعامل برد-برد را دارا است.

در بخش دوم و سوم پرونده «میدان سرخ» با عنوان «میدان سرخ-۲| توسعه تجارت ایران و روسیه در اوج تحریم‌ها به روایت آمار» و «میدان سرخ-۳| افزایش ۱۰۵ درصدی صادرات به روسیه در ۲۰۲۰/ تمایل روس‌ها به واردات از ایران به جای اتحادیه اروپایی» به این موضوع پرداخته شد که به چه دلیل یا دلایلی روابط اقتصادی ایران و روسیه در وضعیت مطلوبی نسبت به ظرفیت طرفین قرار ندارد؟

طبق آمار گمرک روسیه گسترش تعاملات اقتصادی ایران و روسیه در دوره اول و دوم تحریم‌ها نشان می‌دهد که محدود بودن تعاملات تجاری دو کشور به دلیل همراهی روسیه با تحریم‌های آمریکا نیست و در صورت وجود زیرساخت‌های لازم در ایران، اتفاقا روس‌ها به شدت علاقه‌مند هستند که کالاها و اجناس ایرانی را جایگزین کالاهای وارداتی از اتحادیه اروپا کند تا در جنگ تحریمی روسیه با آمریکا و اتحادیه اروپا وابستگی خود به اروپایی‌ها را کاهش دهند.

حال با این مقدمه به سراغ مهم‌ترین چالش‌های موجود در مسیر توسعه تجارت ایران و روسیه می‌رویم تا مشخص شود به چه دلایل واقعی‌ای تجارت بین دو کشور محدود باقی مانده است و چه راهکارهایی برای حل این چالش‎ها وجود دارد.

*زیرساخت حمل‌ونقل ضعیف بین ایران و روسیه، پاشنه آشیل تجارت دو کشور

مسئله صادرات و تجارت بین‌الملل، شبکه گسترده‌ای را در برمی‌گیرد که لازم است از ابتدای فرآیند تولید محصول تا رسیدن آن به دست مصرف‌کننده نهایی مدیریت شود تا کشوری بتواند با سازوکار درست و به صورت سیستماتیک از صادرات پایداری برخوردار شود. یکی از مهمترین مسائلی که در امر صادرات و تجارت بین‌الملل تاثیرگذار است بحث «حمل‌ونقل» است.

برای گسترش هر چه بیشتر روابط تجاری و اقتصادی میان جمهوری اسلامی ایران با دیگر کشورها بالاخص کشورهای همسایه نیاز است زیرساخت‌های حمل‌ونقلی توسعه یابد و تنوع مسیرهای صادراتی بیشتر شود.

در سراسر دنیا از میان راه‌های مختلف حمل‌ونقل اعم از زمینی، دریایی، هوایی و ریلی، مسیر «دریایی» ارزان‌ترین روش حمل‌ونقل است. از طرفی باید دانست که در حوزه تجارت بالاخص در سطح بین‌المللی، هزینه‌های حمل‌ونقل از شاخص‌های تعیین‌کننده مزیت رقابتی در صادرات و واردات محصولات است.

از مهمترین مشکلات پیش روی توسعه تجارت میان ایران و روسیه، زیرساخت‌های حمل‌ونقلی ضعیف بین دو کشور است که با توجه به نوع محصولات صادراتی ایران به روسیه تا وقتی این مشکل اساسی برطرف نشود، گشایش بزرگی در تعاملات اقتصادی بین دو کشور ایجاد نخواهد شد.

*مرز زمینی آستارا، مهمترین مسیر صادرات ایران به روسیه از طریق آذربایجان

طی سال‌های گذشته مسیر اصلی صادراتی جمهوری اسلامی ایران به فدراسیون روسیه، مرز زمینی آستارا و از طریق کشور آذربایجان بوده است (تصویر ۱). این کشور با قرار گرفتن در غرب دریای خزر، هم مرزی مستقیم با روسیه و نزدیک‌تر بودن به مراکز جمعیتی این کشور مانند مسکو و سن‌پترزبورگ، به مهم‌ترین راه ارتباط لجستیکی میان ایران و روسیه تبدیل شده است، به‌طوری در چند سال اخیر بیش از حدود ۵۵ درصد از صادرات ایران به روسیه از طریق این مسیر انجام شده است.

تصویر ۱

این در حالی است که دو کشور ایران و روسیه از طریق دریای خزر دارای مرز آبی مشترک هستند و ایران می‌تواند از طریق بنادر شمالی کشور و با هزینه کمتر به روسیه صادرات داشته باشد. اما مسیر انتخاب شده برای صادرات به روسیه، مسیر سنتی آستارا و از طریق کشور ثالث آذربایجان و مرز خشکی است که بعضا فاصله و هزینه بالاتری دارد و همین امر موجب می‌شود بسیاری از فرصت‌های صادراتی ایران به روسیه از دست برود.

*صادرات روسیه به ایران از مسیر ارزان دریای خزر صورت می‌گیرد

صادرات روسیه به ایران (برعکس صادرات ایران به روسیه) از مرز ارزان دریای خزر صورت می‌گیرد. حدود ۷۰ درصد از صادرات روسیه به ایران از مرز دریایی استان گیلان یعنی منطقه آزاد انزلی است و مجموعا ۹۱ درصد از واردات ایران از روسیه از مرز ارزان دریایی گیلان و مازندران انجام می‌شود.

سه بندر مهم شمال کشور یعنی بنادر انزلی، امیرآباد و نوشهر ۹۱ درصد واردات ارزشی و بیش از ۹۵ درصد واردات وزنی ایران از روسیه را دارند که با شاخص‌های جهانی که بیش از ۹۰ درصد تجارت وزنی جهان از طریق دریاها انجام می‌شود، سازگار است.

بنابراین اگر چه صادرات ایران به روسیه خلاف قواعد جهان شمول در بهره‌گیری مناسب از حمل‌ونقل ارزان دریایی است ولی صادرات روسیه به ایران همسو با قواعد تجارت حرفه‌ای و بهره‌ور، و در جهت بهره‌گیری از حمل‌ونقل ارزان است.

*ترافیک سنگین کامیون‌های ایران در مرز آستارا

در یکی دو سال گذشته صادرات ایران به روسیه، بیش از دو برابر افزایش یافته و موجب ترافیک سنگین کامیون‌ها از مسیر زمینی آستارا–آذربایجان به سمت روسیه شده است. طبق آمار تردد از مرز آستارا در پائیز و زمستان سال ۱۳۹۹ نسبت به سال‌های گذشته ۳۰ درصد افزایش یافته است.

همچنین بر اساس اعلام سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای استان گیلان، صادرات از مرز زمینی آستارا در سه‌ماهه نخست سال جاری، ۲۳۲ هزار و ۲۰۶ تن بوده است که این رقم نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۳۳ درصد رشد داشته است.

ظرفیت پایانه جاده‌ای آستارا حدود ۳۰۰ کامیون در روز است که با توجه به ظرفیت‌های توسعه تجارت ایران و روسیه ظرفیت بسیار پایینی‌ است. همچنین تاکنون درباره مسیر زمینی صادرات ایران به روسیه اخبار متعددی منتشر شده است مبنی بر اینکه جمهوری آذربایجان موانع زیادی بر سر راه صادرات ایران به روسیه – بالاخص برای کامیون‌های ایرانی – ایجاد می‌کند در نتیجه در اغلب موارد امکان استفاده کامل از همین ظرفیت ۳۰۰ کامیون در روز نیز برای ایران وجود ندارد.

در این راستا امین اعظمی کارشناس مسائل روسیه با اشاره به چالش‌های ایران برای صادرات به روسیه از مرز زمینی آذربایجان گفت: «مشکلات اساسی این مسیر ترانزیتی از نیمه دوم سال ۱۳۹۹ آغاز و پس از درگرفتن جنگ قره باغ میان آذربایجان و ارمنستان، تشدید شد. به طوری که پس از امضای صلح‌نامه قره‌باغ، کشور آذربایجان اقدام به وضع محدودیت‌هایی شدید بر عبور و مرور کامیون‌ها و کالاهای ترانزیتی ایران در مرز آستارا کرد.»

*روایتی از سنگ‌اندازی آذربایجان در مسیر صادرات کالاهای ایرانی به روسیه

وی ادامه داد: «محدودیت‌هایی که به بهانه‌های مختلف، همچون تلاش برای کشف مواد مخدر انجام می‌گرفت و عبور کامیون‌ها را از حدود ۲۵۰ کامیون در روز بعضا به زیر ۳۰ کامیون در روز کاهش داد. موضوعی که توقف ۸ الی ۱۰ روزه کامیون‌ها را در پایانه بار گمرک آستارا به دنبال داشته و زمینه‌ساز نارضایتی رانندگان داخلی، خارجی و بازرگانان شد».

اعظمی اظهار داشت: «توقف بیش از حد کامیون‌های ایرانی در گمرک آستارا در حالی صورت می‌گرفت که نزدیک به ۸۵ درصد از صادرات ایران به روسیه را مواد غذایی تازه اعم از میوه‌ها، سبزیجات و صیفی‌جات تشکیل می‌داد که فسادپذیری بسیار بالایی داشت و ضروری بود با کانتینرهای یخچالی و کامیون‌های یخچال‌دار و در اسرع وقت حمل شوند».

وی همچنین توضیح داد: «علاوه بر این گمرک آذربایجان، اقدام به شکستن پلمب کانتینرها، تخلیه محصولات و سگ‌گردانی بر روی کالاها می‌کند که عمل مذکور در کنار هزینه‌بر و وقت‌گیر بودن، افت کیفیت و فاسد شدن محصولات را به دنبال دارد».

این کارشناس مسائل روسیه گفت: «کشور آذربایجان از طرق مختلف اعم از پیچیده بودن فرآیند تشریفات ورود کامیون به این کشور، ترانزیت کالا از مرز زمینی آستارای ایران به روسیه را مختل کرده است. کامیون‌های ایرانی پس از ورود به گمرک این کشور مورد ارزیابی‌های سخت و وقت‌گیر قرار می‌گیرند که گاهی اوقات در حالت عادی و در فصول بهار و تابستان، منجر به معطلی ۲۴ الی ۴۸ ساعتی کامیون‌ها می‌شود».

اعظمی گفت: «در کنار این معضل، گمرک آذربایجان به بهانه‌های مختلف دیگر چون قطعی سیستم‌ها، کمبود نیروی انسانی، نبود فضای کافی برای کامیون‌ها و... به طولانی کردن هرچه بیشتر زمان ترانزیت کالاهای ایرانی می‌پردازد. محدودیت‌هایی که در زمان‌های اوج صادرات ایران به روسیه و رفت و آمد زیاد کامیون‌های ایرانی بیشتر می‌شوند و موجب افزایش مدت زمان طی مسیر، فاسد شدن محصولات، افزایش کرایه‌های حمل و در نتیجه محدود شدن تجارت و صادرات ایران به روسیه می‌شود».

* اخذ هزینه زیاد از کامیون‌های ایرانی برای صدور مجوز عبور از آذربایجان

از جمله محدودیت و مشکلات دیگر تجار ایرانی در گمرک آذربایجان، هزینه زیاد صدور مجوز عبور کامیون‌های ترانزیتی در این کشور است که در اصطلاح به آن «دوزبولاق» گفته می‌شود. کامیون‌های ایرانی برای رسیدن به روسیه قبل از شروع مسیر باید دوزبولاق آذربایجان را پرداخت کنند.

هزینه مذکور در حدود ۴۰۰ دلار می‌باشد که جمعا در مسیرهای رفت و برگشت، توسط تجار ایرانی پرداخت می‌شود. نکته جالب توجه اینکه هزینه مجوز عبور فقط مختص کامیون‌های ایرانی است و شامل کامیون‌های روسی نمی‌شود که این موضوع نشان از اقدامات سختگیرانه آذربایجان در مسیر صادرات ایران است.

* افزایش ۱۰۰ تا ۲۰۰ درصدی کرایه حمل محصولات ایرانی به روسیه

در مجموع این مشکلات نه تنها با ایجاد تاخیر باعث کاهش کیفیت محصولات ایرانی و متضرر شدن تجار و تولیدکنندگان داخلی می‌شود بلکه به دلیل رقابت ناسالم میان کامیون‌های ایرانی و روس، به ناوگان حمل‌ونقل ایران ضربه وارد می‌کند.

همچنین با افزایش تقاضا در فصل سرما برای صادرات کالا از ایران به روسیه، معضلات گفته شده منجر به افزایش ۱۰۰ الی ۲۰۰ درصدی کرایه‌های حمل (از ۳ هزار دلار به ۶ الی ۸ هزار دلار) می‌شود که هزینه‌های صادرات از ایران را بالا می‌برد و ضروری است فکری به حال آن اندیشیده شود.

به طور مثال دولت ترکیه مناسبات و بستر ترانزیتی خود به روسیه را طوری سامان داده است که هزینه ترانزیت هر کانتینر از این کشور به روسیه، در تمامی فصول سال ثابت و حدودا برابر ۲۰۰۰ دلار است.

*مشکلات گمرک مرزی ایران در آستارا برای صادرکنندگان ایرانی

مسئله دیگر که از مشکلات داخلی مسیر زمینی صادرات ایران به روسیه از طریق آذربایجان است، پراکندگی و عدم ترتیب ادارات و نهادها از نظر مکانی در محوطه گمرک مرزی آستارا است. بیش از ۱۰ سازمان دولتی در امور گمرکی مرز آستارا در ایران دخیل‌ هستند و هر یک باید نظارت و ارزیابی خود را داشته باشند. اما جانمایی نامتناسب آن‌ها موجب سردرگمی، ناهماهنگی، شلوغی و در نهایت معطلی و ایجاد صف‌های طویل برای کامیون‌ها می‌شود.

همین معضل باعث می‌شود صف کامیون‌ها تا داخل شهر آستارا کشیده شده و موجب ترافیک و نارضایتی شهروندان این شهر مرزی شود. این در حالی است که گمرکات در کشورهای دیگر به مثابه خط تولیدی می‌باشند که کامیون‌ها از یک طرف وارد شده و به ترتیب نهادهای نظارتی، مدارک مربوطه را بدون حتی نیاز به پیاده شدن رانندگان در اسرع وقت بررسی کرده و امکان عبور و مرور سریع در مرزها را فراهم می‌کنند.

*وضعیت نامناسب «پلِ آستاراچای» در مرز ایران و آذربایجان

مشکل دیگر در مسیر صادرات ایران به روسیه از مرز آذربایجان مربوط به وضعیت نامناسب «پل آستاراچای» است (تصویر ۲). این پل در مرز دو کشور و بر روی رودخانه آستاراچای قرار دارد که متاسفانه از شرایط مناسبی برخوردار نیست و عرض پل متناسب با میزان ترانزیت عبوری از آن نیست؛ همین امر موجب شده کامیون‌ها در دو طرف مرز به نوبت حرکت کرده و زمان زیادی تلف شود.

در دولت دوازدهم قراردادی با آذربایجان برای احداث یک پل دیگر منعقد شد ولی هنوز این قرارداد اجرایی نشده است و معلوم نیست سیاست دولت سیزدهم درباره توسعه صادرات به روسیه از مرز زمینی آستارا چه خواهد بود.

*دو ماموریت دولت سیزدهم برای حل مشکل ترانزیتی ایران به روسیه

به طور کلی مشکل ترانزیت محصولاتی صادراتی ایران به روسیه در دو بعد قابل حل و فصل است:

 رفع مانع‌تراشی‌های کشور آذربایجان از کامیون‌های ایرانی از طریق مذاکرات و دیپلماسی فعال دولت سیزدهم: به نظر می‌رسد با توجه به سفر معاون رییس جمهور آذربایجان به ایران، حل مشکلات ترانزیت ایران از مسیر این کشور می‌تواند به یکی از محورهای اصلی جلسه با وی تبدیل شود.

تنوع‌بخشی مسیرهای صادراتی ایران به روسیه از طریق دریا و حمل و نقل ریلی از کشورهای مختلف: باید توجه داشت که مرز مشترک آبی ارزان بین ایران و روسیه می‌تواند بستر خلق تجارت و استفاده از توانمندی ایران باشد و نقش بسیار موثری در این راستا ایفا کند. لذا حمل‌ونقل دریایی مستقیم میان جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در حوزه صادرات محصولات تازه، به صورت کانتینری و یا کشتی‌های رو – رو  می‌تواند گزینه‌ای ایده‌آل و مقرون به صرفه باشد.