خطر؛ ریزگردها در شمال

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری، وقوع ریزگرد یکی از مشکلات تکراری 20سال گذشته در جنوب کشور بوده است که با افزایش مناطق بیابانی و خشکی تالاب‌های وسیع این منطقه مانند هورالعظیم و جازموریان هر سال افزایش می‌یابد. اما ریزگردها در شمال کشور، پدیده جدیدتری هستند به‌طوری که وقوع آنها برای شهروندان کرانه‌های شمالی و حتی می توان گفت مردم کل کشور غیرقابل تصور بود.

گرچه بخش زیادی از ریزگردهای شمال کشور با منشا صحرای قره‌قوم ترکمنستان، بزرگ‌ترین صحرای شنی جهان در مناطق شمالی گلستان دیده می‌شوند، اما مازندران و گیلان هم از این پدیده در امان نیستند. آنچه نگرانی از وقوع ریزگردهای شمال را تشدید می‌کند، افزایش میزان خشکی و مناطق بیابانی در این خطه به ظاهر سبز کشور است؛ بنابر اعلام سازمان حفاظت از جنگل‌ها طی 4دهه اخیر حجم جنگل‌ها در این منطقه به کمتر از نصف گذشته کاهش پیدا کرده است.

طبق این آمار از 3میلیون و 600هزار هکتار اراضی جنگلی شمال، یک میلیون و 800هزار هکتار باقی مانده است و این موضوع در کنار خشکی پهنه‌های وسیع آبی مانند 30درصد خلیج گرگان، تالاب انزلی و بخش وسیعی از تالاب میانکاله به واسطه خشکی خلیج‌گرگان و پسرفت آب خزر، مناطق مستعد بیابانی و تولیدکننده گردوغبار و ریزگرد در 3استان شمالی را گسترش داده است. تراکم بالای جمعیت در نوار باریک ساحلی خزر و نزدیکی شهرها و روستاها به کانون‌‌هایی با احتمال بالای وقوع ریزگرد، زندگی در این مجتمع‌های زیستی شمال را در آستانه خطر آلودگی هوا و ذرات گردوغبار قرار داده است.

نیم میلیون ساکن‌شمال در آستانه ریزگرد

 خشکی خلیج‌گرگان علاوه بر آسیب‌های گسترده در حوزه‌های محیط‌زیستی و اقتصادی به گلستان و تحت‌تأثیر قرار دادن مستقیم معیشت حاشیه‌نشینان به‌ویژه صیادان و فعالان گردشگری، پاکیزگی هوای بیش از نیم میلیون نفر از ساکنان شمال شرقی کشور را در آستانه خطر قرار داده و با احتمال وقوع ریزگردهای دائمی مواجه کرده است.

درصورت وقوع ریزگرد، اهالی بهشهر، نکا، گلوگاه در مازندران و بندرگز، نوکنده، گمیشان و کردکوی در گلستان مستقیما تحت‌تأثیر گردوغبار برخاسته از بستر خشک خلیج قرار می‌گیرند.مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای گلستان در این‌باره می‌گوید: منشا ریزگردهای شمال ایران و به‌ویژه گلستان به‌طور عمده صحرای قره‌قوم در ترکمنستان است که مساحتی حدود 350هزار کیلومترمربع دارد. وسعت کل گلستان 20هزار کیلومترمربع و این یعنی صحرای قره‌قوم 17برابر کل استان است.

سیدمحسن حسینی درباره سایر کانون‌‌های ریزگردی داخلی در این استان هم توضیح می‌دهد: حوضه اترک در گلستان با حدود 8هزار کیلومترمربع وسعت به‌عنوان منطقه‌ای مستعد بیابانی شدن مطرح است که 1300کیلومترمربع آن می‌تواند در زمان‌‌های خاص و در اثر وزش بادهای شدید شمال به جنوب ریزگرد تولید کند. همچنین خلیج‌گرگان با وسعتی در حدود 400تا 500کیلومترمربع (در سال‌های اخیر حدود 8تا 10هزار هکتار آن کاملا بی‌آب شده و سطح آب آن نیز به‌طور متوسط تا

85سانتی متر کاهش یافته است) در بخش‌های خشک شده و درصورت وزش بادهای شدید غرب به شرق منشا تولید ریزگرد خواهد بود. او با بیان اینکه دریای خزر در 100سال گذشته بیش از 4متر نوسان‌های تراز آب و در سال‌های اخیر شاهد افت شدید تراز آب بوده است، می‌گوید: این نوسان‌ در بخش‌های عمیق دریا تأثیر چندانی باقی نمی‌گذارد، اما در نواحی ساحلی مانند خلیج گرگان که دارای عمقی کمتر از 4متر است موجب تغییرات زیادی از نظر هیدرودینامیکی، شکل‌شناسی و زیست‌محیطی می‌شود. حسینی با بیان اینکه در سال‌های نه چندان دور خلیج گرگان از دهانه آشوراده-بندرترکمن و کانال خزینی با دریای خزر در ارتباط بوده است، می‌افزاید: هم‌اکنون این ارتباط فقط از دهانه آشوراده-بندرترکمن به عرض تقریبی 2کیلومتر با دریای خزر برقرار است. کانال خزینی در سال‌های اخیر با کاهش سطح آب دریا و افزایش رژیم رسوب‌گذاری مسدود شده و دهانه آشوراده-بندرترکمن نیز از ناحیه چپاقلی واقع در شرق خلیج با دریای خزر در ارتباط است. به‌گفته وی، هم‌اکنون عمق خلیج گرگان که در برخی نقاط به حداکثر 4متر می‌رسید به یک و نیم متر کاهش پیدا کرده است.

لایروبی رودخانه‌های منتهی به خلیج

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای گلستان همچنین درباره برنامه‌های شرکت آب منطقه‌ای درباره خلیج گرگان می‌گوید: برنامه شرکت آب منطقه‌ای در شمال کشور مراقبت از تالاب‌هاست و در نتیجه، در سال‌های اخیر ضمن هدایت آب مناسب از مصرف حق‌آبه زیست‌محیطی تالاب‌ها جلوگیری کردیم.

حسینی توضیح می‌دهد: با وجود خشکسالی امسال و کاهش 30درصدی بارندگی‌ها، سیلاب‌‌های جاری در فصل تابستان را به سمت تالاب، سدها و ذخایر آبی منطقه هدایت کردیم و از سوی دیگر به‌ویژه در ماه‌های مرداد و شهریور آبی از تالاب سدهای مذکور به پایین‌دست باز نشد و در نتیجه، هم‌اکنون تالاب سدهای استان از شرایط مطلوبی برخوردارند. وی با بیان اینکه شورای‌عالی تالاب‌ها درباره خلیج‌گرگان وظایفی را برای دستگاه‌های مختلف تعیین کرده است، ادامه می‌دهد: وظیفه شرکت آب منطقه‌ای مازندران و گلستان لایروبی رودخانه‌های منتهی به خلیج گرگان و به تناسب اعتبار در حال انجام است.

199هزار هکتار کانون مستعد داخلی

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گلستان هم درباره جزئیات مصوبات ستاد مقابله با گردوغبار کشوری در این استان  می‌گوید: در ستاد مقابله با گردوغبار مطالعه جامعی درباره کانون‌های داخلی و خارجی ریزگرد انجام و براساس این مطالعه 199هزار هکتار از مساحت استان به‌عنوان کانون‌‌های داخلی مستعد تعیین شد که عمده این کانون‌ها در 3شهرستان گنبدکاووس، گمیشان و آق‌قلا واقع هستند. محمدرضا کنعانی با بیان اینکه مطالعات منشایابی انجام و برنامه اقدام و عمل به تفکیک همه استان‌ها طبق مصوبه ستاد مقابله با گردوغبار به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ شده است، می‌افزاید: منابع مالی تا پایان سال1400 معین می‌شود. وی درباره خلیج گرگان به‌عنوان کانون مستعد ریزگرد هم توضیح می‌دهد: در مطالعات ستاد گردوغبار کشور، خلیج گرگان به‌عنوان نقطه مستعد دیده نشده، بلکه برای خلیج برنامه جداگانه‌ای در ستاد ملی تالاب‌ها معین شده است. اما طبیعتا خشکی خلیج گرگان علاوه بر اثر منفی بر آبزیان و پرندگان و در مجموع اکوسیستم منطقه اثرات ریزگردی نیز خواهد داشت. کنعانی با بیان اینکه درباره خلیج گرگان طرح جامع احیا تصویب و تکالیف همه دستگاه‌ها هم به آن ابلاغ شده است، اظهار می‌کند: یکی از مهم‌ترین محورهای این طرح که در تاریخ شانزدهم فروردین امسال مصوب شد تکلیف سازمان بنادر برای لایروبی کانال‌های آب‌رسان است.

تشکیل کانون ریزگردی در مازندران

در نوار ساحلی خزر و در همسایگی گلستان، استان مازندران هم تحت‌تأثیر خشکی خلیج‌گرگان قرار دارد. مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست مازندران در این‌باره می‌گوید: غرب خلیج‌گرگان و میانکاله متاثر از چند عامل متعدد در حال خشک شدن است تا جایی که حدود 25درصد تا ضلع غربی خشک شده و می‌تواند کانون بالقوه

ریزگرد ایجاد کند. حسینعلی ابراهیمی کارنامی با بیان اینکه مجموعه مطالعات جامعی در حوضه آبریز میانکاله انجام شده است، می‌افزاید: احیای تالاب با لایروبی کانال‌های قسمت شرقی یعنی چپاقلی و خزینی، تامین آب از حوضه‌های همجوار یا انتقال آب به این ناحیه به روش‌های مختلف پمپاژ از ضلع غربی تالاب در این مطالعات دیده شده است. او با بیان اینکه آثار آلاینده‌ها و رسوب‌گذاری‌ها هم خشکی تالاب را تشدید می‌کند، ادامه می‌دهد: قطعا یکی از استان‌هایی که در اثر خشکی تالاب تحت‌تأثیر آثار گردوغبار قرار می‌گیرد مازندران و به‌ویژه شرق آن است.ابراهیمی کارنامی نقش مردم و بهره‌برداران در این حوضه آبریز را یکی از مهم‌ترین نقش‌ها در کنترل خشکی این پهنه می‌داند و می‌گوید: طبق مطالعات انجام شده تقریبا تمام مشکلات به‌صورت کارشناسی معین شده، اما مطالعات جزئی‌تری نیز در دست انجام است که احتمالا تا پایان مهر به پایان می‌رسد. وی با بیان اینکه در مجموع در حوضه جنوب شرق مازندران عوامل تشدیدکننده وجود دارد، می‌افزاید: در حوزه شهرستان جویبار و گلوگاه، بهشهر و نکا در قسمت‌های جلگه‌ای در سال‌های اخیر با کسری مخزن آب زیرزمینی در حدود 6میلیون مترمکعب مواجه شدیم که طبیعتا تحت‌تأثیر بهره‌برداری‌های گسترده است.

منشا ریزگردی در گیلان

ریزگردها گرچه در حاشیه خزر به سمت غرب شدت و حجم کمتری دارند، اما گیلان هم از این پدیده نوظهور در جلگه شمالی در امان نمانده است.30اردیبهشت بهاری که گذشت ریزگردها با وسعت و غلظت بالا یک‌بار دیگر به‌تدریج به همه ایستگاه‌های جلگه‌ای گیلان رسید و تقریبا همه شهروندان در این مناطق هوای غبارآلود، کاهش دیدافقی و کاهش کیفیت هوای تنفسی و پدیده گرد و خاک را تجربه کردند.

بنابر اعلام سازمان هواشناسی گیلان، اگرچه این واقعه یکی از بزرگ‌ترین پدیده‌های ریزگردی در گیلان بود، اما تقریبا در بسیاری از روزهای تابستان امسال نیز تداوم پیدا کرد.

مدیرکل هواشناسی گیلان درباره منشا این ریزگردها که مناطق وسیعی از استان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد  می‌گوید: 2گروه گردوغبار گیلان را متاثر می‌کند؛ دسته نخست با منشا بیابان‌های کشورهای خاورمیانه است که در حرکت به شرق با توجه به نفوذ به عمق جو می‌توانند علاوه بر گذر از تنگه منجیل به ترازهای بالایی جو نفوذ کنند و از سد البرز نیز بگذرند و در جلگه گیلان گسترش پیدا کنند. این دسته غبارها به‌دلیل طی مسافت طولانی درشت دانه را ته‌نشین می‌کنند و ذرات ریزتر آن با نفوذ بالا به ریه انسان می‌رسند.

محمد دادرس دسته دوم گردوغبار گیلان را ناشی از بیابان‌‌های بخش‌های شرقی، شمالی و غربی دریای خزر می‌داند و می‌افزاید:‌ این گروه در فصول گرم سال و در شرایط کاهش بارش تشدید می‌شوند. نکته مهم به دام افتادن این توده گردوغبار در جلگه گیلان حین برخورد با سد کوهستانی البرز است که موجب افزایش غلظت این آلاینده می‌شود.

به‌گفته کارشناسان منابع طبیعی و کشاورزی گیلان، بیشترین تأثیر این ریزگردها بر مراتع و کیفیت خوراک دام و لبنیات این منطقه است که علاوه بر تأثیر در کیفیت هرم غذایی، معیشت و درآمد کشاورزان و دامداران استان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. علاوه بر این درصورت تداوم وقوع ریزگرد اثرات مخرب آن بر زیست جنگل‌های شمالی مانند بلوط‌های زاگرس آشکار خواهد شد.

جای خالی سیاست‌های خارجی

با وجود این هنوز هیچ اقدام مؤثری از سوی وزارت خارجه برای تدوین پروتکل و دستورالعمل مؤثری برای کنترل ریزگردهای با منشا خارجی در گیلان انجام نشده که این موضوع درباره بیابان‌زایی از منطقه مرزی قره‌قوم در استان گلستان هم صادق است.

وقوع توفان شن بزرگ 5شهریور در شمال گلستان با منشا صحرای قره‌قوم که عموما خراسان شمالی و حتی شهر مشهد در

خراسان رضوی را هم تحت‌تأثیر قرار داد موضوع ریزگردهای شمال را یک‌بار دیگر روی میز مدیران آورد.

بنابر آمار منتشر شده از سوی استانداری گلستان، ریزگردها با منشا قره‌قوم به‌عنوان بزرگ‌ترین منشا ریزگردی فعال در شمال کشور به‌طور مستقیم بر معیشت ساکنان شمال و شرق استان تأثیر می‌گذارد تا جایی که بنا بر همین آمار 650هزار هکتار از اراضی کشاورزی گلستان به‌طور مستقیم تحت‌تأثیر مخرب این ریزگردها قرار می‌گیرد.

در 3استان شمالی بیش از 7میلیون و 500هزار نفر ساکن هستند که ریزگردها علاوه بر تبعات منفی بر سلامت تنفسی به‌طور مستقیم معیشت حاصل از کشاورزی و دامپروی آنها را نیز در خطر قرار می‌دهد؛ مشاغلی که عمده اشتغال ساکنان شمال در شمول آن قرار دارد. همچنین به‌نظر می‌رسد سرعت رشد بیابان و آسیب‌‌های آن یکی از خوش آب و هواترین نقاط کشور را به ورطه نابودی می‌کشاند مگر آنکه دولت اقدام عاجلی کند؛ اقدامی فرای تصمیم‌‌هایی که فقط روی اوراق دولتی مصوب می‌شود.