استمرار افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی، نسخه اجرایی حل بحران آب

به گزارش اقتصاد آنلاین، در چند سال اخیر نیز در گوشه و کنار کشور هشدارهایی در مورد بحران آب و تبعات آن از ناپایداری تولیدات کشاورزی گرفته تا مهاجرت و کوچ مردم توسط برخی کارشناسان و مسولان به گوش می رسد. خشکسالی های پی در پی و تغییرات اقلیمی از یک سو و بحث های مدیریتی،استحصال بی رویه از منابع آب ظرف چند دهه اخیر و افزایش جمعیت از سوی دیگر راهکارها، تصمیم گیری ها و برنامه های جدید و خلاقانه ای را در عرصه های اقتصاد ، مصرف و چگونگی بهره برداری از این عامل حیاتی می طلبد.

در این میان اما راه حل های اساسی چیست؟ راه حل هایی که کشور را از نقطه بحران آب دور کند و آرامش نسبی را به عرصه تولید و زندگی بازگرداند.در این زمینه با مهندس حسین شریعتمدار مشاور عالی وزیر جهاد کشاورزی و یکی از صاحبنظران در حوزه آب و کشاورزی که خاطرات و تجربه هایش ما را به دهه ۴۰ می برد به گفت و گو نشسته ایم. او راه نجات آب کشور را در وهله نخست در افزایش بهره وری به ویژه در بخش کشاورزی به عنوان بزرگترین مصرف کننده و همچنین تدوین یک برنامه ملی می داند که نیاز به اتحاد همه دستگاه ها و نهادها و عموم مردم دارد.شریعتمدار می گوید در دولت یازدهم بخش کشاورزی با اتخاذ سیاست ها و برنامه هایی همچون تغییر فصل کشت بعضی محصولات از بهاره به پاییزه و انتقال تکنولوژی های نوین، عملکرد مثبت و موفقی داشته تا جایی که توانسته ظرف چهار سال اخیر در مجموع ۲۴ درصد میزان بهره وری آب را افزایش و ۴.۵ میلیارد متر مکعب آب صرفه جویی کند. او معتقد است چنانچه روند افزایش بهره وری با همین آهنگ پیش برود تا پایان برنامه ششم توسعه کمر بحران آب می شکند.

•وضعیت آب کشور را چگونه ارزیابی می کنید و در دولت دکتر روحانی چقدر به آب توجه شده است؟

اکنون وضع آب به گونه ای است که همه چیز در نقطه انتهای چالش قرار دارد.یعنی کشور بیش از این تحمل افزایش بهره برداری و ادامه شرایط موجود را ندارد.یکی از اقدامات مفیدی که دولت یازدهم انجام داد اعتراف شجاعانه به بحران آب بود. تا قبل از این، هیچ دولتی چنین اعترافی نکرده بود و چنان با آب رفتار می کردند که گویا این منبع هیچگاه تمام نمی شود و بیش از منابع اکولوژی کشور از منابع آب در حوزه های کشاورزی، صنعت و شرب بهره برداری می شد.

آمارها هم نشان می دهد بیش از ۸۰ درصد آب تجدید شونده را استفاده می کنیم در حالی که حد مجاز آن در دنیا بیش از ۴۰ درصد نیست. در حال حاضر آب تجدید پذیر در جهان به ازای هر نفر حدود ۶ هزار متر مکعب و در ایران ۱۱۰۰ متر مکعب است.

•آیا این حجم از مصرف و هدر رفت آب در کشور هنوز ادامه دارد؟

بله ادامه دارد، چون اقدامات موثری در حوزه های مختلف برای بهینه کردن مصرف و یا کاهش هدر رفت آب انجام نشده و تنها در حوزه کشاورزی ما شاهد اقدامات مثبت هستیم.

•ایران قرن هاست با خشکسالی و کم آبی مواجه است و نیاکان ما راهکارهای سازگار با محیط زیست برای آن پیدا می کردند مانند حفر قنات، اما چطور شد که اکنون به این نقطه بحرانی رسیدیم؟

در کل مشکلات کم آبی ناشی از ۵۰ سال استحصال، بهره برداری و مصرف و عدم تدبیر در زمینه منابع آبی و بی توجهی به نحوه مصرف در همه حوزه ها، بی توجهی به برخی هشدارها و علائم کم آبی و خشکسالی،تصمیمات سیاسی و دخالت های غیر مسوولانه است. ما تا قبل از دهه ۴۰ صادر کننده گندم بودیم، اما در سال ۱۳۳۸ به خشکسالی شدیدی برخورد کردیم و در دهه ۴۰ نیز گرفتار قانون اصلاحات اراضی شدیم.پس از اصلاحات اراضی، استراتژی توسعه ملی رفت به سمت استفاده هر چه بیشتر از منابع انرژی، آب، خاک، مراتع و جنگل ها.نگاهی به آمارها و اعداد نشان می دهد که در سال ۴۵ حدود ۲۲ دشت ممنوع داشتیم که نباید در آن چاه حفر می شد و اکنون به علت بهره برداری های بی رویه و افت آب سفره های زیر زمینی، حدود ۳۵۰ دشت ممنوعه داریم.تعداد چاه های کشاورزی در اوایل دهه ۵۰ نزدیک به ۴۷ هزار حلقه بود و امروز ۸۰۰ هزار حلقه است که گفته می شود ۳۵۵هزار حلقه آن ، غیرمجاز است.همچنین در آن دوره از هر چاه ۱۹۰ هزار متر مکعب آب استخراج می شد و اکنون این عدد رسیده به ۵۷ هزار مترمکعب با عمق و هزینه استحصال بیشتر.

از طرفی منابع آب های سطحی بسیار کم شده و اگرچه میانگین دراز مدت رواناب ها نزدیک به ۸۸ میلیارد متر مکعب می باشد اما این مقدار در پنج سال اخیر به ۴۸ میلیارد متر مکعب کاهش یافته است. در این میان بخش کشاورزی به علت گستردگی، بزرگترین مصرف کننده آب و متضررترین بخش نسبت به صنعت و شرب محسوب می شود. در دنیا هم بخش کشاورزی بیشترین مصرف آب را دارد به طوری که ۷۰ درصد آب، صرف کشاورزی می شود.

•حفر چاه های غیر مجاز کشاورزی بعد از انقلاب اسلامی رو به افزایش گذاشت ضمن آن که با اجرای قانون اصلاحات ارضی از انرژی و منابع آب و خاک بیشتر استفاده شد.

با اجرای قانون اصلاحات ارضی،ملی گرایان با خرد شدن اراضی مخالفت کردند زیرا معتقد بودند این اقدام تبعات دارد.اکنون می بینیم بهره وری آب در اراضی خرد کمتر است.

•با توجه به کم آبی و بحث تجارت آب مجازی، این پرسش مطرح است که چرا باید برای صادرات، کشاورزی کنیم؟

گاهی ما مازاد تولید داریم و باید برای محصولات مشتری پیدا کنیم. برای مثال در بخش باغبانی نمی توان درختان سیب را قطع کرد و باید راهی برای صادرات این محصول پیدا کنیم. البته وزارت جهاد کشاورزی، استراتژی بازار در ازای بازار را مطرح کرده که فکر خوبی است، اما در مورد محصولات زراعی باید ببینیم صادرات به ازای هر متر مکعب آب چقدر تمام می شود. اکنون در دنیا ارزشگذاری هر متر مکعب آب در کشاورزی یک دلار تا ۱.۲ دلار است. بنابراین صادرات باید با توجه به درآمد ملی و قمیت جهانی آب صورت گیرد و لازم است یک سقفی برای آن بگذاریم. البته امروزه تکنولوژی هزینه های آب را پایین و بهره وری را افزایش می دهد و از این رو صادرات را باید منوط به بهره وری از آب کنیم.به طور مثال در اواخر دهه ۸۰ بهره وری آب در هندوانه ۲.۲ کیلوگرم به ازای هر متر مکعب آب بود، اما در سال ۹۵-۹۴ با بکارگیری تکنولوژی و روش های نوین، بهره وری آب در هندوانه به ۳.۵ کیلوگرم به ازای هر متر مکعب آب افزایش یافته و این دستاوردها، نگرانی ما را کمتر می کند.

•آیا ارزشگذاری آب در ایران انجام شده است؟

در ایران به طور متوسط هزینه آب برای تولید هر کیلو گرم محصول ۴۰ سنت می شود. این عدد منهای ارزش ذاتی آب است و ما در کشور هنوز ارزش ذاتی آب را حساب نکرده ایم.برای مثال، هزینه استحصال هر متر مکعب آب از چاه در کرمان ۱۲۰ تومان است.

•تجارت آب مجازی چقدر می تواند به عنوان یک راهکار در زمینه کم آبی مطرح باشد؟

برخی معتقدند آب مجازی چندان در مدیریت آب کشور موثر نیست، اما همه موافقند که در مراحل ترمیم منابع آبی، یکی از روش های موثر است.بدین معنی که نگران واردات محصولات پر آب بر نباشیم و آب مازاد را صرف تولید محصولات کم آب بر و ارزآور کنیم.

•سالانه چه میزان تجارت آب مجازی داریم و آیا وزارت جهاد کشاورزی، تجارت آب مجازی را در سیاست های خود لحاظ می کند؟

به طور متوسط سالانه ۳۵میلیارد متر مکعب آب وارداتی و حدود ۵ میلیارد متر مکعب آب صادراتی داریم.در این زمینه، الگوی کشت به ما کمک می کند که چه محصولاتی تولید و در کجا باید صرفه جویی آب داشته باشیم. وزارت جهاد کشاورزی باید الگوی کشت را تنظیم کند تا بتواند جوابگوی حلقه آب مجازی باشد. از طرفی الگوی کشت باید در راستای منافع اقتصادی کشاورزی تعیین شود و در این صورت کشاورزان آن را اجرا خواهند کرد.

•برای رفع بحران آب چه راهکارهایی پیش روی کشور است؟

خوشبختانه ما هنوز نرسیدیم به جایی که همه چیز تعطیل شود و با آب خداحافظی کنیم و کوله بارمان را ببندیم و مانند بعضی از مردم کشورها مهاجرت کنیم. اما همچنان در معرض تهدید هستیم.

در وهله نخست باید قبول کنیم که بحران آب باید در کشور حل شود و الزامات آن را بپذیریم. الزامات این است که برنامه ملی برای راهکارها تدوین کنیم و همه دستگاه ها و مردم برای اجرای راهکارها با هم متحد شوند. در این برنامه ملی، جایگاه هر یک از دستگاه ها و وزارتخانه های نیرو و جهاد کشاورزی و مجلس باید مشخص شود. این دستگاه ها در حال حاضر به دنبال بحران هستند، اما در بخش خودشان فعالیت می کنند و ارتباطی با سایر دستگاه ها ندارند. در قدم بعدی از افت سطح آب های زیر زمینی باید جلوگیری شود.اکنون بخش کشاورزی در این مسیر حرکت می کند و کشت پاییزه بعضی از محصولات مانند چغندر قند از سیاست ها و برنامه های وزارت جهاد کشاورزی به منظور صرفه جویی در آب های زیر زمینی است. در کشت پاییزه چغندرقند پنج هزار متر مکعب و در کشت بهاره ۱۲ هزار متر مکعب آب مصرف می شود. سال گذشته ۹ هزار هکتار کشت پاییزه چغندر داشتیم و در سال زراعی جاری برای حدود ۳۳ هزار هکتار کشت پاییزه این محصول برنامه ریزی شده است. این راه حل باید در مورد دانه های روغنی مانند کلزا هم اجرا شود.در واقع الگوی کشت را باید به گونه ای تنظیم کرد که از بارندگی های فصل پاییز، زمستان و بهار بهره گیری بیشتری شود. این کار در بخش کشاورزی آغاز شده و بسیار موفق بوده و در بخش صنعت و شرب هم می توان از این الگوی مصرف استفاده کرد.

•بخش کشاورزی چه دستاوردهایی در حوزه بهره وری آب در دولت تدبیر و امید داشته است؟

با اقدامات انجام شده طی چهار سال اخیر، بهره وری آب کشاورزی ۲۴ درصد افزایش یافته است.یعنی هر سال ۶ درصد افزایش بهره وری آب در این بخش داشتیم که معادل صرفه جویی ۴.۵ میلیارد متر مکعب آب است. باید گفت تنها راه نجات کشور در مرحله نخست افزایش بهره وری آب کشاورزی است، زیرا همانطور که اشاره کردم بخش کشاورزی بیشترین میزان آب را برای تولید مواد غذایی مصرف می کند و از سوی دیگر راه حل هایش برای بهینه کردن مصرف آب با استقبال ذینفعان روبرو می شود.

•با کم آبی موجود، این روند صرفه جویی در بخش کشاورزی را چگونه ارزیابی می کنید؟

روند صرفه جویی آب در حوزه کشاورزی عالی است و اگر در طول برنامه ششم توسعه همین روند ۶ درصدی بهره وری آب در هر سال ادامه پیدا کند در پایان این برنامه ۲۲ میلیارد متر مکعب آب صرفه جویی می شود و کمر بحران آب می شکند.

•انتقال تکنولوژی های نوین و استفاده از ارقام جدید زراعی و باغی در افزایش این بهره وری چقدر موثر بوده است؟

یکی از راهکارها برای افزایش بهره وری و رفع بحران آب ، استفاده از تکنولوژی های نوین و ارقام جدید در بخش کشاورزی است. ما در کشور باید نهضت انتقال تکنولوژی را در بخش کشاورزی و صنعتی راه اندازی کنیم.خوشبختانه نهضت انتقال تکنولوژی به کشور در دولت یازدهم آغاز شده و اکنون در حوزه کشاورزی قرار دادهای خوبی با موسسه های بین المللی ایکاردا و سمیت برای دستیابی به ارقام جدید زراعی منعقد شده است و یک نمونه موفقیت آمیز انتقال تکنولوژی مربوط به تولید چغندر قند و شکر در کشور در سال گذشته است.ما در سال ۹۵ بعد از حدود ۱۲۰ سال به رکورد تولید یک میلیون و ۶۴۳ هزار تن شکر از چغندر قند و نیشکر دست یافته ایم. بر اساس تحلیل ها، با استفاده از ارقام و روش های جدید با وجود کاهش سطح زیر کشت، عملکرد تولید چغندر از ۲۷ تن به ۵۴ تن در هر هکتار در سال ۹۵ افزایش داشته است.نکته مهم این است که بهره وری آب یعنی میزان تولید شکر به ازای هر متر مکعب آب با تقریبا ۳ برابر افزایش از ۲۲۰ گرم در سال ۸۱ به ۶۰۰ گرم در سال ۹۵ رسیده و در کشت پاییزه خوزستان نیز میزان بهره وری آب به ۱.۵کیلوگرم به ازای هر متر مکعب آب افزایش یافته است.این نمونه نشان می دهد که بخش کشاورزی می تواند به حل بحران آب کمک کند. همچنین با استفاده از تکنولوژی های نوین می توان ضایعات آب را کاهش داد.

•اجازه دهید در ادامه نگاهی به برنامه ششم توسعه کنیم.به نظر شما آیا این برنامه ، آب محور است؟

در برنامه ششم توسعه برای آب اهدافی تعیین شده، اما این که همه قبول کنند بحران آب در کشور وجود دارد و برای رفع آن باید متحد شوند من چنین استنباطی از آن ندارم. در مجموع می توان گفت استراتژی های ترسیم شده در این برنامه متناسب با بحران آب کشور نیست.

•گره کار کجاست؟

همه مسوولان و دست اندرکاران و مردم باید این بحران و دلایل پیدایش و سرعت و حرکت آن را بشناسند. همینطور ضروری است همه نسبت به نقطه موجود و شرایط بحران آب آگاه باشند. در این مقطع تنها بخشی که در کشور متناسب با بحران آب کشور حرکت می کند، بخش کشاورزی است و جلوه های آن در تولید شکر قابل مشاهده است.

•این گفته که برنامه ششم توسعه متناسب با بحران آب نیست کمی کلی است و شاید برای بعضی ها ملموس نباشد. اگر ممکن است به جزئیات بیشتری اشاره کنید.

در برنامه ششم توسعه اشاره به نیل به خودکفایی محصولات اساسی شده.خود کفایی خوب است، اما نه به هر قیمتی. خودکفایی در صورتی که با بهره وری از آب و خاک همراه باشد مانند تولید شکر قابل قبول است و در هیچ کشور دنیا هم این طور نیست که خودکفایی به هر قیمتی انجام شود. در سال ۷۸ که آقای شریعتمداری وزیر بازرگانی بود نظرم را در مورد طرح خودکفایی برنج پرسید. گفتم ما دو کالای با ارزش آب و خاک و دو شاخص امنیت غذایی انرژی و پروتیین داریم. کمترین میزان پروتیین نسبت به آب و خاک در مورد محصول برنج است و بنابراین خودکفایی در برنج به سود کشور نیست و در صورت اجرای آن، آبی برای کشور نمی ماند. در واقع باید گفت برنامه ششم توسعه با توجه به قانون برنامه های قبلی و برنامه های بالادستی نوشته شده است.

•با این وصف به نظر می رسد صداها برای بحران آب در کشور به اندازه کافی بلند نشده است.

ما بیشتر بیان مشکلات می کنیم. البته در پنج سال پیش کسی قبول نمی کرد بحران آب وجود دارد تا وقتی که وزیر نیرو و کل دولت یازدهم به آن اذعان کرد. در دولت قبل از روحانی، رییس دولت ندا داد که من وزیر نیرو هستم و هر کس که بخواهد می تواند چاه کشاورزی حفر کند. مجلس هم در سال ۸۹ مصوب کرد به چاه های غیر مجاز تا سال ۸۵ مجوز داده شود. رییس جمهوری در سال ۹۰ نیز اعلام کرد ظرف دو سال باقیمانده دولت، می خواهم دو میلیون هکتار به سطح اراضی کشاورزی اضافه کنم و اختیار تخصیص آب را به استان ها داد. با این اقدامات و سیاست ها، ما در مسیر بحرانی تر شدن آب حرکت کردیم و اگر اتاق بازرگانی ایران نسبت به صدور مجوز چاه های غیر مجاز کشاورزی اعتراض نمی کرد معلوم نبود اکنون چه وضعی داشتیم و گرفتار چه مصیبتی می شدیم.