آفت قاچاق سازمان یافته سوخت
معیشت مرزنشینان یکی از دغدغه‌های اصلی مرتبط با موضوع قاچاق سوخت است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از قانون، سود بیشتر و تفاوت قیمت جذابی که میان سوخت در داخل ایران و خارج از مرزها وجود دارد، قاچاقچیان را مشتاق به انتقال سوخت از کشور می‌کند. به این ترتیب ، هرروز شاهد انتشار اخباری در خصوص کشف محموله‌های قاچاق سوخت هستیم که تازه ترین آن مربوط به روزهای گذشته می‌شود. این محموله شامل 40 هزار لیتر گازوییل بود که در اشکذر کشف شد. این اخبار آنقدر گسترده شده است که نشان می‌دهد وضعیت رسیدگی به مرزها بهتر شده است اما هنوز تمایل بسیاری به قاچاق سوخت که یکی از معضلات امروز کشور است، وجود دارد. در سال‌های گذشته قاچاق سوخت افزایش پیدا کرده است و آمار و ارقام نیز آن را به خوبی نشان می‌دهد. اما از سال گذشته تاکنون با اجرای بعضی طرح‌ها همچون تخصیص سوخت بر مبنای پیمایش، تخصیص سهمیه سوخت به حدود یک،چهارم کامیون‌های کشور که فاقد کارکرد (جابه‌جایی بار بدون استفاده از بارنامه یا به‌طورکلی غیرفعال) هستند، محدود شده است و مسئولان امیدوارند که پرطرفدارترین فرآورده نفتی که قاچاق می‌شود، کاهش چشمگیری داشته باشد اما همان‌طور که مشاهده می‌شود این اتفاق همچنان صورت می‌گیرد. به گفته مسئولان بیشترین قاچاق سوخت از استان سیستان و بلوچستان از نوع نفت گاز (گازوییل) است. قاچاق بنزین در سال‌های ۸۶ و ۸۷ به سمت پاکستان انجام می‌شد اما از آن سال‌ها به بعد بیشترین حجم قاچاق سوخت در قالب گازوییل و توسط کاروان‌های قاچاق است.
تفاوت قیمت جذاب
چندی پیش علی شمس اردکانی گفته بود: اشتباه‌بودن قیمت‌گذاری داخلی برای بنزین و گازوییل و سایر سوخت‌ها موجب شده است تا افراد بیشتری برای قاچاق سوخت مشتاق باشند. در حال حاضر سوخت کشور باحجم بسیار زیادی به کشورهای همسایه قاچاق می‌شود. براساس ارزیابی وزیر نفت روزانه 12 میلیون لیتر سوخت از کشور قاچاق می‌شود. 12 میلیون لیتر در آن سوی مرزها ، حدود هشت میلیون دلار فروخته می‌شود اما در داخل ایران حدود یک و نیم میلیون دلار به فروش می‌رسد که به همین دلیل برای قاچاقچیان سوخت جذاب است.
دغدغه معیشت مرزنشینان
از طرفی معیشت مرزنشینان یکی از دغدغه‌های اصلی مرتبط با موضوع قاچاق سوخت است، زیرا یکی از علل اصلی قاچاق آن است که عاملان قاچاق برای گذران معیشت و روزمرگی خود به این مساله روی آورده‌اند. برای بهبود معیشت مرزنشینان چند طرح از سال 90 ابلاغ شد که از جمله آن‌ها فروش سوخت مرزنشینان تا شعاع 20کیلومتری از مرز که دراستان سیستان و بلوچستان اجرا شده است.
قاچاق سوخت در ازای کالا
در این میان، برای قاچاق سوخت به جای پول، کالا مبادله می‌شود؛ به این معنا که مابه‌التفاوت هشت تا هفت میلیون دلار را بابت واردات کالای قاچاق پرداخت می‌کنند. در حقیقت قاچاق سوخت در ازای قاچاق کالا رد و بدل می‌شود. بنابراین بحث قاچاق کالا به قاچاق سوخت از ایران به کشورهای همسایه بازمی‌گردد.
قیمت اشتباه و غیرواقعی سوخت
به گفته اقتصاددانان، دولت اگر بخواهد قاچاق سوخت را از میان بردارد، در ابتدا باید با قاچاق سازمان یافته سوخت مبارزه کند تا بتواند ریشه مالی قاچاق واردات کالا را بخشکاند. البته علاوه بر قاچاق سوخت، زعفران نیز قاچاق می‌شود، اما واردات قاچاق کالا در حقیقت از محل صادرات قاچاق سوخت تامین مالی می‌شود و حجم آن بسیار زیاد است ، زیرا سود موجود در آن بیش از سایر محصولات قاچاق است. اکنون درآمد حاصل از فروش یک محموله سوخت یک و‌نیم میلیون دلار است، این در حالی است که همین محموله در کشورهای همجوار به هفت تا هشت میلیون دلار می‌رسد؛ یعنی سود قاچاق 100 تا 200 درصد است. این افراد سودجو کالاهای قاچاقی را زیر قیمت خرید ظاهری خود به بازار می‌فروشند. متاسفانه افزایش حجم قاچاق سوخت ناشی از اشتباه بودن قیمت‌گذاری سوخت در داخل کشور است. نرخ سوخت در داخل کشور غیرواقعی بوده و جهانی نیست. زمانی که نرخ سوخت واقعی شود، در مصرف آن صرفه جویی می‌شود و از سوی دیگر، قاچاق سوخت نیز کاهش پیدا می‌کند. اکنون کاروان‌هایی هستند که بنزین را انبار کرده و از مرزها خارج می‌کنند، دلیل آن تفاوت زیاد قیمت بنزین در داخل کشور با کشورهای همجوار است. متاسفانه این موضوع میل به قاچاق و سودجویی را افزایش می‌دهد. عدم همخوانی قیمت‌ها موجب شده است که سالانه حجم زیادی از سوخت به خارج کشور منتقل شود. باید از این قیمت تفریطی فاصله بگیریم و هرچه سریع‌تر، مصرف بنزین در داخل کشور مدیریت شود. از طرفی، روز‌به‌روز شاهد افزایش تولید خودرو هستیم؛ روزی 1200 دستگاه اتومبیل از کارخانه‌ها خارج می‌شود و شما توقع دارید مصرف بنزین پایین بیاید؟
شرط افزایش نرخ سوخت
با این حال، کارشناسان معتقدند که در کنار افزایش قیمت سوخت باید زیرساخت‌های اجتماعی برای توسعه رفاه اجتماعی، بهداشت، بیمه و درمان همگانی، توسعه شبکه‌های حمل و نقل عمومی و ریلی بهبود پیدا کند نه آنکه مازاد افزایش قیمت فرآورده‌هایی نفتی به بودجه دولت بازگردد و صرف هزینه‌های جاری دولت شود، زیرا این اتفاق هرگز منطقی نیست. مسئولان باید توجه داشته باشند که شرط گرانی سوخت، بهبود زیرساخت‌های اجتماعی و سرمایه‌گذاری در این بخش است. با این اتفاق، همه مردم کشور حتی آن‌ها که اتومبیل ندارند، بهره می‌برند و شاهد ایجاد اشتغال و افزایش تولید خواهیم بود.
مقایسه آمارها
به اعتقاد مسئولان پیشگیری از عرضه قاچاق، آمار دقیقی از قاچاق سوخت در دست نیست؛ اما براساس آمار مربوط به فرآورده‌های مکشوفه تحویلی به انبارهای شرکت ملی پخش، قاچاق سوخت از سال ۱۳۹۲ تا کاهش پیدا کرده است. اکنون میزان قاچاق بنزین به صفر نزدیک شده است و بیشتر قاچاق سوخت مربوط به گازوییل است. در سال ۱۳۹۲ حدود ۴۵ میلیون لیتر نفت گاز از دستگاه‌های کاشف تحویل شرکت پخش شده است که این میزان در سال ۱۳۹۳ به ۳۹ میلیون لیتر، در سال ۱۳۹۴ به ۲۲ میلیون لیتر و در سال ۱۳۹۵ به ۱۳ میلیون لیتر رسیده است؛ به عبارت دیگر، از سال ۱۳۹۲ تا سال ۱۳۹۳ به میزان ۱۲ درصد، از سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۴، ۴۲ درصد و از سال ۹۴ تا ۹۵ ، ۴۳ درصد کاهش داشته است. بیشترین مقصد قاچاق فرآورده‌های ایران افغانستان و پاکستان است.
ارزش سوخت قاچاق
بررسی آمارهای اعلام شده از سوی برخی از مسئولان ارشد ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز در سال گذشته نشان می‌دهد که حجم قاچاق گازوییل کشور، حدود ۲۰ میلیون لیتر در روز است که خسارت ناشی از آن در سال ۹۲ بین پنج میلیارد دلار (با توجه به متوسط قیمت فوب خلیج فارس گازوییل در آن سال) و 2/7 میلیارد دلار (با توجه به مابه التفاوت قیمت گازوییل در ایران با کشورهای همسایه) بوده است. البته با توجه به سقوط قیمت جهانی نفت خام در نیمه دوم سال ۹۳، قیمت فعلی فوب خلیج فارس گازوییل، ۴۲ سنت در هر لیتر است و در نتیجه، حجم خسارت ناشی از قاچاق این فرآورده نفتی در شرایط فعلی، حداقل حدود سه میلیارد دلار در سال تخمین زده می شود.
اجرای چند طرح
در حال حاضر چند طرح برای صیانت از قاچاق سوخت کشور ارائه شده است. در این راستا، سامانه‌ای تحت عنوان سامانه تجارت آسان با همکاری سازمان‌های متولی راه‌اندازی شده و مکانیزمی طراحی شده است که براساس خوداظهاری مصرف‌کننده و تایید سازمان متولی و تشخیص کارشناسی شرکت نفت، مصرف واقعی سوخت مشخص شود. پیشگیری از عرضه خارج شبکه و مقابله با قاچاق سوخت شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران با طرح‌هایی مانند طرح پیمایش در بخش حمل و نقل صورت می‌گیرد. در این طرح ، سوخت بر اساس مسافتی که وسایل حمل و نقل طی می‌کنند، در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد، برای این منظور کمیته‌ای در شرکت پخش میزان مصرف را به‌صورت هفتگی پایش می‌کند. علاوه بر طرح‌های مذکور، چند طرح هم برای مبارزه با قاچاق در مرزهای کشور اجرا شده است. یکی از این طرح‌ها، طرح خرده فروشی در بازارچه‌های مرزی است. بر اساس یک کارگروه استانی، نرخ قاچاق تخمین زده می‌شود، سپس برای مثال مشخص می‌شود نرخ قاچاق غیررسمی در مرزها ۱۳۰۰ تومان است؛ بنابراین سوخت را در این نقاط ۱۲۰۰ تومان می‌فروشیم تا زنجیره قاچاق شکسته شود. یکی دیگر از طرح‌ها، طرح فروش سوخت به مرزنشینان در شعاع ۲۰ کیلومتری است. این طرح با هدف جلوگیری از مهاجرت مرزنشینان به شهر و تقویت معیشت آن‌ها اجرا می‌شود. در این راستا، سهمیه‌ای برای مرزنشینان حسب تصویب‌نامه هیات وزیران در دولت یازدهم تصویب شد تا مرزنشینان بتوانند صادرات داشته باشند. استان‌های مشمول این طرح شامل استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، آذربایجان غربی، کردستان و کرمانشاه می‌شوند و این طرح به همه استان‌های مرز نشین تعمیم داده خواهد شد.
مهم‌ترین منبع تامین سوخت قاچاق
بی‌توجهی به میزان پیمایش خودروهای سنگین و اختصاص سهمیه‌هایی به مراتب بیشتر از مقدار مورد نیاز این خودروها که به بیش از دو برابر مصرف فعلی آن‌ها بالغ می‌شود، بزرگ‌ترین دلیل عدم کاهش قاچاق و مصرف گازوییل بعد از اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها و حتی افزایش آن در سال‌های اخیر بوده است و خودروهای سنگین را به یکی از مجاری مهم قاچاق و خروج سوخت از چرخه مصرف داخل کشور تبدیل کرده است. اظهارات مسئولان سابق و فعلی ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز این مدعا را تایید می‌کند. افزایش قاچاق سوخت ناشی از این است که سهمیه‌های گوناگون بدون مطالعه داده می‌شود که این سهمیه‌ها منجر به قاچاق می‌شود. در سال‌های گذشته مسئولان مبارزه با قاچاق گفته بودند که ناکارآمدی نظام توزیع سهمیه‌های سوخت یارانه‌ای و انحرافات گسترده سهمیه موجود در کارت‌های هوشمند سوخت، مهم‌ترین منبع تامین سوخت قاچاق در کشور به شمار می‌رود.
فضا برای قاچاقچیان ناامن است
محسن قایمی‌نسب، مدیر کل روابط عمومی ستاد مبارزه با قاچاق کالا، در خصوص میزان افزایش قاچاق سوخت و دلایل آن گفت: قاچاق نسبت به سال‌های گذشته کاهش پیدا کرده است و این موضوع دلایل مختلفی دارد. عمده قاچاق مربوط به گازوییل می‌شود که بیشتر در شهرهای مرزی همچون سیستان و بلوچستان، کردستان و هرمزگان به وقوع می‌پیوندد. در دو سال اخیر 19 قرارگاه مرکزی مبارزه با قاچاق در استان‌های کشور از سوی فرماندهی نیروی انتظامی ایجاد شده است. این موضوع باعث شد تا قاچاقچیان احساس ناامنی کنند و فضا برای قاچاق سوخت و سایر کالاها ناامن شود. از طرفی موضوع اصلاح سهمیه‌ها، یعنی تقسیم سوخت میان خودروهای دیزلی، براساس پیمایش تخصیص داده شده است. براین‌اساس، در حال حاضر اگر خودرویی فاقد کارکرد باشد، سوخت به آن تعلق نمی‌گیرد اما در گذشته این‌طور نبود. برای مثال، عده‌ای سهمیه سوخت خودرو یا دیگر وسیله‌نقلیه بدون استفاده خود را دریافت می‌کردند و این سوخت را قاچاق می‌کردند. در این میان، تخصیص سوخت طبق پیمایش باعث شد تا صرفه‌جویی بسیار زیادی در توزیع سوخت صورت گیرد. اگرچه عده‌ای هنوز معتقدند که قاچاق به صورت بسیار زیادی در مناطق آزاد انجام می‌شود، اما ما در ستاد مبارزه با قاچاق کالا به این نتیجه نرسیدیم و قاچاق سوخت را از مناطق آزاد تایید نمی‌کنیم.
قیمت شناور سوخت در مرزها
او در ادامه تصریح می‌کند: طبق قانون کسانی که ساکنان مرز هستند تا شعاع 15 کیلومتری مرز سهمیه سوخت دارند، این سوخت به قیمت تهران نیست بلکه اندکی از نرخ مرزها (افغانستان، پاکستان و ترکیه) کمتر و از تهران بیشتر است. بنابراین هر چقدر به نقطه صفر مرزی نزدیک می‌شویم، قیمت سوخت متغیر و شناور است. ممکن است مرزنشینان سوخت را به خارج از کشور منتقل کنند و در مقابل آن کالا دریافت کنند که مشکلی ندارند زیرا این موضوع به‌صورت رسمی صورت می‌پذیرد؛ یعنی براساس سهمیه به مرزنشینان سوخت تعلق می‌گیرد و آن‌ها می‌توانند اقدام به فروش آن کنند.
غیرواقعی بودن قیمت‌ها، انگیزه‌ای برای قاچاق
او در پاسخ به این پرسش که آیا واقعی نبودن قیمت سوخت انگیزه‌ای برای قاچاق آن نیست و قاچاق سوخت را افزایش نمی‌دهد، می‌گوید: برای تمام کالاها همین‌طور است، قاچاق از اختلاف قیمتی که در سایر کشورها نسبت‌به نمونه خارجی وجود دارد، نشات می‌گیرد. در ایران به برخی اقلام همچون سوخت، دارو و ... یارانه پرداخت می‌شود. به‌طورمعمول با اعطای یارانه، کالا با قیمتی کمتر به دست خریدار می‌رسد. بنابراین از آنجایی که این قیمت کمتر از نرخ سایر مرزهاست و برای آن‌ها به صرفه است که کالاها را با یارانه دریافت و در کشورهایی دیگر به فروش برسانند، برای سوخت نیز به همین صورت است؛ یعنی هرچقدر قیمت حامل‌های انرژی را به قیمت جهانی و واقعی نزدیک کنیم، قاچاق آن به صرفه نخواهد بود و درنتیجه می‌توانیم از قاچاق جلوگیری کنیم. در‌حال‌حاضر قاچاق بنزین به نزدیک صفر رسیده است زیرا قیمت آن تفاوت چندانی با کشورهای حاشیه‌ای و خارج از مرزها ندارد. البته دلایل دیگری نیز وجود دارد که یکی از آن‌ها مساله حمل و نقل است. به طور معمول حمل و نقل گازوییل آسان‌تر از بنزین است. طبق قیمت فوب خلیج‌فارس، نرخ بنزین تفاوتی با نرخ جهانی ندارد. نمی‌توان گفت به صفر رسیده اما به شدت کاهش پیدا کرده است.
