فرار مغزها از اکوسیستم استارتاپی ایران/ مهاجرتی که آینده اقتصاد دیجیتال را تهدید می‌کند

اقتصادآنلاین، مهرین نظری: فرار مغز‌ها در اکوسیستم استارتاپی ایران دیگر یک پدیده پنهان نیست. مدیران، بنیان‌گذاران و متخصصان فنی استارتاپ‌ها یکی پس از دیگری کشور را ترک می‌کنند و این مهاجرت که روزی انتخابی فردی بود، حالا به موجی گسترده تبدیل شده که آینده اقتصاد دیجیتال ایران را تهدید می‌کند.

 استارتاپ‌هایی که روزگاری امید نسل جوان بودند، حالا به ایستگاهی موقت برای خروج از کشور تبدیل شده‌اند. بسیاری از بنیان‌گذاران کسب‌وکار‌های نوآور ایرانی، به جای توسعه در داخل، به ترکیه، امارات، آلمان و کانادا نقل مکان کرده‌اند تا فعالیت‌هایشان را در محیطی باثبات‌تر ادامه دهند.

 این اتفاق دلایل متعددی دارد که همه آنها به یک نقطه مشترک ختم می‌شود: نبود امنیت اقتصادی، محدودیت‌های رگولاتوری، تحریم‌ها، بحران سرمایه‌گذاری و فیلترینگ گسترده که در کنار یکدیگر، رشد را برای استارتاپ‌ها ناممکن ساخته‌اند.

 طبق گزارش Global Talent Competitiveness Index، ایران یکی از کشور‌هایی است که بیشترین میزان خروج استعداد‌های فناوری را دارد و در سال ۲۰۲۳، حدود ۳۵ درصد از متخصصان ایرانی حوزه فناوری در جستجوی فرصت‌های کاری در خارج از کشور بودند. این آمار نشان می‌دهد که مهاجرت از یک تصمیم فردی عبور کرده و به یک بحران جدی تبدیل شده است.

فرار استعداد‌ها تنها به مهاجرت متخصصان فنی محدود نمی‌شود، بلکه بسیاری از بنیان‌گذاران استارتاپ‌های بزرگ نیز تصمیم گرفته‌اند که کسب‌وکار‌های خود را در کشور دیگری ثبت کنند. نمونه‌های متعددی از استارتاپ‌هایی که هویت ایرانی داشتند، اما به دلیل فشار‌های اقتصادی و نظارتی مجبور به انتقال فعالیت‌های خود شدند، وجود دارد.

یکی از این نمونه‌ها PayPing است که زمانی به‌عنوان یکی از استارتاپ‌های پیشرو در حوزه فین‌تک ایران شناخته می‌شد، اما با سخت‌گیری‌های بانک مرکزی و محدودیت‌های پرداخت، تیم مدیریتی آن به امارات نقل مکان کرد.

یا نمونه دیگر Café Bazaar که بسیاری از نیرو‌های کلیدی خود را از دست داده و در شرایطی قرار گرفته که رقابت با بازار‌های خارجی برایش دشوار شده است. این در حالی است که استارتاپ‌هایی مانند SnappFood نیز با خروج نیروی انسانی ماهر، دچار افت کیفی شده‌اند.

دلیل این مهاجرت گسترده، چالش‌هایی است که اکوسیستم استارتاپی ایران را به بن‌بست کشانده است. نبود امنیت اقتصادی و حقوقی یکی از مهم‌ترین عوامل این مهاجرت است. در سال‌های اخیر، تغییرات ناگهانی در قوانین مالیاتی، افزایش مالیات بر استارتاپ‌ها و محدودیت‌های جدید در حوزه پرداخت‌های بین‌المللی باعث شده است که بسیاری از کارآفرینان احساس ناامنی کنند.

قوانین سخت‌گیرانه‌ای که هر سال تغییر می‌کنند و بدون مشورت با فعالان این حوزه اجرا می‌شوند، استارتاپ‌ها را دچار بحران کرده‌اند. از سوی دیگر، تحریم‌ها و عدم دسترسی به بازار‌های جهانی، مانع بزرگی برای رشد شرکت‌های فناوری شده است. بیش از ۸۰ درصد استارتاپ‌های ایرانی به دلیل تحریم‌ها از استفاده از خدمات بین‌المللی مانند AWS، Google Cloud و Stripe محروم هستند و این موضوع باعث شده است که کسب‌وکار‌های ایرانی نتوانند با رقبای خارجی رقابت کنند و مجبور شوند به دنبال فرصت‌های بین‌المللی باشند.

در کنار این چالش‌ها، بحران سرمایه‌گذاری نیز ضربه‌ای دیگر به اکوسیستم استارتاپی ایران وارد کرده است. در سال‌های اخیر، خروج سرمایه‌گذاران و کاهش سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌ها به نقطه‌ای رسیده است که بسیاری از استارتاپ‌های نوپا برای تأمین مالی خود ناچار به خروج از ایران شده‌اند.

طبق گزارش انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران (IRVC)، میزان سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌ها در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال قبل بیش از ۴۰ درصد کاهش یافته است و این کاهش سرمایه‌گذاری باعث شده است که بسیاری از شرکت‌های نوآور ایرانی به دنبال منابع مالی در خارج از کشور باشند.

مسئله دیگر، بحران اینترنت و فیلترینگ گسترده است که عملاً بسیاری از استارتاپ‌های دیجیتال را فلج کرده است. قطعی‌های مکرر اینترنت، عدم دسترسی پایدار به شبکه جهانی و فیلترینگ گسترده بسیاری از ابزار‌های کاربردی، باعث شده است که متخصصان فناوری که به داده‌های ابری، هوش مصنوعی و تحلیل داده نیاز دارند، تصمیم به مهاجرت بگیرند. یک نظرسنجی در سال ۱۴۰۲ نشان داد که ۶۵ درصد از متخصصان فناوری اطلاعات در ایران، محدودیت‌های اینترنت را یکی از اصلی‌ترین دلایل خروج خود می‌دانند.

پیامد‌های این مهاجرت برای اقتصاد دیجیتال ایران فاجعه‌بار است. خروج متخصصان باعث کاهش نوآوری شده و استارتاپ‌های ایرانی دیگر توانایی رقابت با شرکت‌های بین‌المللی را ندارند. از سوی دیگر، بسیاری از کسب‌وکار‌های ایرانی در رقابت با پلتفرم‌های خارجی ضعیف‌تر شده‌اند و مثلاً در حوزه فین‌تک، استارتاپ‌های ایرانی به دلیل نبود نیرو‌های متخصص، سهم بازار را به رقبای ترکیه‌ای و اماراتی واگذار کرده‌اند.

علاوه بر این، خروج استعداد‌ها باعث افزایش وابستگی کشور به فناوری‌های خارجی شده و بسیاری از شرکت‌های داخلی مجبور به استفاده از سرویس‌های خارجی با واسطه شده‌اند که هزینه‌های زیادی را به آنها تحمیل می‌کند. این روند اگر ادامه پیدا کند، آینده اقتصاد دیجیتال ایران را در معرض خطر قرار خواهد داد و به زودی با یک اکوسیستم استارتاپی خالی از نیروی متخصص مواجه خواهیم شد.

در چنین شرایطی، دولت و بخش خصوصی باید اقدامات عملی برای جلوگیری از این بحران انجام دهند. اولین اقدام، ایجاد مشوق‌های مالیاتی برای استارتاپ‌هاست که می‌تواند انگیزه‌ای برای ماندن کارآفرینان باشد. علاوه بر این، بهبود دسترسی به اینترنت و کاهش محدودیت‌های فیلترینگ، یکی از مهم‌ترین راهکار‌ها برای حفظ متخصصان فناوری است. اگر دولت به دنبال جلوگیری از مهاجرت نخبگان است، باید بستر سرمایه‌گذاری داخلی را تقویت کرده و شرایط ارتباط با بازار‌های جهانی را تسهیل کند. در غیر این صورت، فرار مغز‌ها ادامه خواهد داشت و آینده استارتاپ‌های ایرانی در خارج از مرز‌ها رقم خواهد خورد.