ترک‌تازی در شام / اردوغان چه خوابی برای خاورمیانه دیده است؟

اقتصاد آنلاین، محمد بیات: در میان دولت‌های خاورمیانه‌ای، متمرکز شدن بر روی تاریخ گذشته و پررنگ کردن نقاط مثبت آن در سیاست داخلی و سیاست خارجی امری شایع می‌باشد. در همین زمینه ترکیه به عنوان همسایه غربی ایران، از ابتدای قرن بیست و یکم، ایده بازگشت به میراث بزرگ عثمانی را مطرح کرد. سیاست‌مداران ترک به ویژه شخص اردوغان برای افزایش نقش و قدرت ترکیه در منطقه طی مراحل مختلف به دنبال به ثمرنشاندن ایده‌های اسلامی- پان ترکی در داخل کشور و همچنین در خارج از مرز‌های ترکیه امروزی بودند. دولت اردوغان جهت اجرایی کردن سیاست مدنظر خود اقدامات فرهنگی و تمدنی ویژه‌ای در داخل کشورش انجام داده تا در این جهت بتواند زمینه مشروعیت سیاست‌های خود در خارج از مرز‌ها را فراهم کند. از سویی دیگر آنکارا در سطح منطقه‌ای با اجرای برنامه‌های خود توانسته سطحی از قدرت نرم را در برابر سایر کشور‌ها به نمایش بگذارد. برهمین اساس در ادامه این یادداشت سعی خواهیم کرد تا ابتدا به ابعاد مختلف سیاست نوعثمانی‌گری در داخل و خارج از محدوده جغرافیایی ترکیه بپردازیم و در آخر چالش‌های پیش‌روی ترکیه در ادامه دادن این سیاست را بازگو کنیم.

اردوغان و تلاش برای زنده نگه‌داشتن هویت عثمانی

دولت اردوغان برای آماده کردن افکار عمومی شهروندان خود، اقداماتی جهت تمایل حکومت برای زنده نگه‌داشتن تاریخ شکوهمند عثمانی انجام داده است. به عنوان مثال در سال‌های اخیر بسیاری از مکان‌های عمومی ترکیه، براساس معماری دوره عثمانی طرح‌ریزی و ساخته شده است. در همین زمینه مسجد چاملیجا در استانبول (یکی از بزرگترین مساجد در ترکیه) بر اساس معماری عصر عثمانی ساخته شده است. همچنین در سطح محدوده شهری ترکیه، استفاده از نماد‌ها و نقش‌ونگار‌های تاریخی مورد نظر به شدت دیده می‌شود. از سویی دیگر اقداماتی در جهت زنده نگه داشتن جشن‌های باستانی در دستور کار سیاست‌مداران ترکیه قرار گرفته است. یکی از مهم‌ترین این جشن‌ها، جشن‌ «فتح استانبول» است. این جشن که در دوره آتاتورک بسیار کمرنگ شده بود، در چند سال گذشته در شهر استانبول برگزار می‌شود. علاوه بر این سیاست‌مداران ترک در راستای اهداف خود تقسیم‌بندی ویژه‌ای در برگزاری رویداد‌های منتخب‌شان انجام داده‌اند. آنان در برخی از ماه‌های مهم اسلامی مانند رمضان ابتکارات منحصر به فردی جهت نشان دادن ریشه‌های اسلامی در کشور خود به کار می‌بردند. همچنین برای یادآوری تاریخ و هنر دوره عثمانی، جشن‌های سلیمانیه برگزار می‌کنند.

نقشه راهبردی اردوغان برای نفوذ در خاورمیانه

در حوزه سیاست خارجی، دولت اردوغان برنامه‌ای از پیش آماده شده جهت اجرای قدرت فرهنگی و تاریخی خود در سطح منطقه تهیه کرده است. در دو دهه گذشته، ترکیه روابط نزدیکی با سرزمین‌های امپراتوری سابق عثمانی مانند لیبی، عراق و تونس برقرار کرده است. دخالت در بحران ۲۰۱۱ سوریه و حمایت از مخالفان بشار اسد نمونه بارز اقدامات منطقه‌ای آنکارا جهت نشان دادن عمق راهبردی‌اش بوده است. حوزه ارتباطات ترکیه در منطقه، محدود به همسایه‌های مرزی‌اش نمی‌باشد، بلکه محدوه ارتباطات سیاسی آن، کشور‌های حوزه خلیج‌فارس را نیز شامل می‌شود. در میان کشور‌های جنوبی دریای خلیج‌فارس، روابط ترکیه و قطر از پیچیدگی خاصی برخوردار است. دو کشور به ویژه بعد از بهار عربی یا همان بیداری اسلامی تعاملات دو جانبه‌ زیادی داشته‌اند. به عنوان مثال هر دو کشور از حامیان گروه اخوان‌المسلمین بوده‌اند. همچنین تعاملات آنان شامل امضای قرارداد نظامی بین دو کشور در سال ۲۰۱۴ و حمایت ترکیه از قطر در پی بحران سال ۲۰۱۷ در برابر دیگر کشور‌های عربی، مهر تاییدی بر روابط حسنه دو کشور است. امروز پایگاه خالد بن ولد در قلب امارات نشین قطر واقع شده و پایگاه نفوذ نظامی ترک‌ها در منطقه خلیج فارس است. در مرحله آخر ترکیه با کشور‌های آسیا مرکزی و قفقاز به ویژه کشور‌های ترک زبان، روابط سیاسی و فرهنگی ویژه‌ای جهت حکمرانی در جهان ترک‌زبان ایجاد کرده است. ایجاد «سازمان دولت‌های ترک» و ایجاد کریدور کمربند آهنین (کریدور میانی) در همین جهت قابل تبیین است.

دولت ترکیه در تنگنای اقتصادی و سیاسی

دولت ترکیه در جهت اجرایی کردن سیاست نوعثمانی‌گری خود در داخل و خارج از مرز‌ها با چالش‌های بالقوه‌ای مواجهه است. در حوزه داخلی وضعیت اقتصادی ترکیه طی چند سال گذشته در وضعیت قابل قبولی قرار نداشته و ارزش لیر افت شدیدی را تجربه کرده است. وضعیت نابسامان اقتصادی، امکان پیشبرد اهداف برون مرزی ترکیه را دشوارتر کرده است. علاوه بر این در میان شهروندان ترکیه اجماع واحدی در جهت سیاست‌های عثمانی‌گری اردوغان وجود ندارد. این در حالی است که بسیاری از افراد در ترکیه این سیاست را از جنبه افراطی مورد تحلیل قرار می‌دهند. همچنین سیاست موجود می‌تواند اقلیت‌های موجود در ترکیه همچون کرد‌ها را در تنگنای سیاسی قرار دهد. در حوزه خارجی نیز افزایش قدرت ترکیه در هر منطقه جغرافیایی نیز بازی با حاصل جمع صفر معنی می‌شود. به این معنا که اگر نفوذ ترکیه در منطقه قفقاز افزایش یابد، از سویی دیگر قدرت بازیگری روسیه نیز کاهش می‌یابد. همچنین اگر حوزه نفوذ و اختیارات ترکیه در آسیای مرکزی افزایش یابد، سیاست‌های منطقه‌ای چین در آسیای مرکزی را تحت الشعاع قرار خواهد داد؛ بنابراین میزان نفوذ و بازیگری ترکیه برای اجرایی کردن سیاست‌های عثمانی‌گری دارای چالش‌ها متعددی خواهد بود.

یکی از روش‌های به کارگیری شده توسط قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی جهت به اثبات رساندن نفوذ و قدرت‌شان، استفاده از عنصر فرهنگ، مذهب و تاریخ است. دولت اردوغان در طی سال‌های اخیر از سیاست نوعثمانی‌گری برای مشروع جلوه دادن نفوذ منطقه‌ای خود به شدت استفاده کرده است و در مواقعی از آن به عنوان اهرمی در برابر نفوذ گسترده خود در دیگر کشور‌ها بهره برده است. اما استفاده از این سیاست نیازمند متحد بودن اکثریت در برابر اقدام «سلطان جدید آناتولی» است که نمونه‌های قابل مشاهده، خلاف این امر را نشان می‌دهد. زیرا بسیاری این سیاست را اقدامی افراطی از سوی اردوغان تحلیل کرده و ناسیونالیسم افراطی را خلاف منافع بلندمدت ترکیه می‌دانند؛ بنابراین به کار بردن سیاست‌هایی که در باطن خود رنگ و بوی ایدئولوژی دارند، نیازمند تدبیر ویژه‌ای از سوی دولتمردان ترکیه است.