چراغ‌های توسعه چگونه خاموش می‌شوند؟ / بررسی تجربه صنعت برق در سه کشور کوبا، ایران و شیلی

اقتصادآنلاین- فرشته رضایی؛ موضوع ناترازی انرژی مدتی است که موجی از نگرانی را در محافل عمومی کشور ایجاد کرده است. به طوری که پای این موضوع به مجلس نیز باز شده و کمیسیون انرژی حتی درخواست کرده است که کارگروه ویژه ناترازی با حضور شخص رییس‌جمهور، رئیس سازمان برنامه و بودجه، وزرای نفت، نیرو و صمت تشکیل شده و این موضوع به‌صورت ویژه بررسی و حل شود. ناترازی انرژی و خصوصا برق مشکل بسیاری از کشورهای دنیا بوده است. برخی از این تجربه درس گرفته و آن را رفع کرده‌اند و یا در حال گذار از آن هستند و برخی دیگر از کشورها در سایه‌ تردید، اهمال کاری و عدم انجام هر کاری که منجر به بهبود شرایط شود در حال به قعر رفتن و چالشی‌تر شدن اوضاعشان هستند. برای بررسی بهتر موضوع به وضعیت ناترازی برق در سه کشور ایران، کوبا و شیلی پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

خاموشی تابستانه - زمستانه، رهآورد بی‌اعتنایی به تجدیدپذیرها

ناترازی برق در کنار کمبود گاز در فصل زمستان اکنون مهم‌ترین چالش پیش روی دولت است. زیرا سرد شدن هوا و ضرورت مصرف خانگی باعث شده است که گاز نیروگاه‌ها و برخی از صنایع طبق روال سال‌های اخیر قطع شود تا آنان با مازوت سوزی فصل زمستان را بگذرانند. اما این پایان ماجرا نیست و قطع برق نیز در کمین مصرف کنندگان خانگی و صنعتی است. در واقع احتمال قطع گاز نیروگاه‌های برق به علت کمبود گاز وجود دارد و بین سرما و قطع گاز و خاموشی و قطع برق، قطعا متولیان امر قطع برق را انتخاب می‌کنند که نسبت به گاز در درجه کمتری از اهمیت آن هم در فصل سرما قرار دارد. بنابراین ناترازی گاز موجب شده تا ظرفیت موجود تولید برق نیروگاه‌ها هم نتوانیم استفاده کنیم.
با این حال یکی از انتقادات فعالان صنعت برق موضوع عدم سرمایه گذاری بر روی تجدیدپذیرهاست. به گونه‌ای که میزان وابستگی به برق نیروگاهی کاسته شود. بر اساس منابع موجود، میزان ناترازی در حوزه برق به اندازه تولید ۱۶ نیروگاه اتمی بوشهر است. اما چرا به این عدد رسیده‌ایم؟ ناترازی در صنعت برق داستان بلندی دارد. از ابتدای دهه ۹۰ که سیاست‌های دولت مبنی بر افزایش خصوصی‌سازی در صنعت برق قرار گرفت، نیروگاه‌های متعلق به وزارت نیرو به بخش خصوصی واگذار شدند. ممنوعیت سرمایه‌گذاری دولتی در کنار عدم اصلاح قیمت برق و از صرفه انداختن سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در صنعت برق، دست به دست هم داد تا رشد نیروگاه‌ها متناسب با افزایش تقاضای برق در کشور پیش نرود و این امر منجر به ناترازی فزاینده در تولید و مصرف برق شد. 
از سال ۱۳۹۲، به‌تدریج فاصله میان تقاضای برق و توان تأمین‌شده در زمان اوج بیشتر شد. این فاصله به مرور افزایش یافت تا جایی که در تابستان سال جاری به بیش از ۱۶ هزار مگاوات ناترازی برق رسیده‌ایم. از سوی دیگر وزارت نیرو در این سال‌ها همواره به عنوان خریدار انحصاری برق باعث عدم شکل‌گیری یک بازار واقعی برای انرژی شده است. به طوری که واقعی نشدن قیمت برق در این بازار موجب عدم جذابیت برای سرمایه‌گذاران برق شده است. چرا که هزینه تولید برق بیشتر از قیمت فروش آن است. به این موضوعات می‌توان بدهی دولت به بخش خصوصی در این این حوزه را هم اضافه کرد. علاوه بر این توسعه نیروگاهی نیازمند و وابسته به گاز است و اگر گاز نباشد فعالیت این بخش راکد شده و نیروگاه‌ها رو به خاموشی می‌روند. ضمن اینکه سال گذشته ۴ میلیارد دلار مازوت در نیروگاه‌ها سوزانده شده است.
با این شرایط یکی از راه‌های باقی مانده پرداختن به انرژی تجدیدپذیراست و با توجه به اینکه گاز نیروگاه‌ها با قیمت بسیار پایینی به آنان عرضه می‌شود لازم است دولت به سمت واقعی شدن قیمت گاز و برق برای کاهش مصرف کشور قدم بردارد.
بر اساس گمانه‌زنی‌ها، تا سال ۱۴۱۰، ناترازی در تولید برق ایران بین ۳۰ تا ۶۰ هزار مگاوات خواهد رسید که عددی بسیار نگران‌کننده است. به همین خاطر تاکید فعالان این عرصه بر رشد نیروگاه‌های برق خورشیدی است. در واقع تنوع بخشی به سبد تولید برق از تاکیدات آنان است، مانند نیروگاه اتمی برق بوشهر که با ظرفیت ۱۰۰۰ مگاوات در مدار است و با ضریب ظرفیت بالای ۹۰ درصد کار می‌کند. 
اما در حوزه برق خورشیدی، در حال حاضر کشورهای چین، هند، آمریکا، امارات، مکزیک و مراکش دارای بزرگترین مزارع خورشیدی در جهان هستند. کشورهای ژاپن، چین، آلمان، تایوان و آمریکا رتبه‌های یکم تا پنجم تولید برق خورشیدی دنیا را در اختیار دارند. ۴ درصد از نیازهای انرژی اتحادیه اروپا، از انرژی خورشیدی برآورده می‌شود. در کشورهای حوزه خلیج فارس نیز، قطر و امارات و عربستان، سرمایه‌گذاری زیادی در زمینه انرژی خورشیدی و بادی انجام داده‌اند. 
بر اساس پیش بینی‌های یک مقاله تحقیقی با عنوان «چالش ها و راهکارهای توسعه انرژی های تجدیدپذیر در ایران» که توسط جمعی از کارشناسان این حوزه در کنفرانس بین المللی برق ارایه شده است؛ «ظرفیت پنل‌های خورشیدی در خاورمیانه از ۳ درصد کنونی به ۹ درصد کل جهان خواهد رسید. با این حال، علیرغم دارا بودن ظرفیت های مناسب درکشور یعنی ۳۰۰ روز آفتابی در سال و قرار گرفتن در بین مدارهای ۲۲ تا ۴۳ درجه عرض شمالی و دریافت تابش خورشیدی بین ۱۸۹۹ تا ۲۲۰۰ کیلووات ساعت بر مترمربع در سال (که بالاتر از میزان متوسط جهانی است)، همچنین وجود بیش از ۳۳ درصد مناطق کوهستانی در ایران برای تولید برق از باد، دارا بودن سلسله جبال آتشفشانی در زمینه تولید انرژی زمین گرمایی و... ( با پتانسیل تولید حدود ۹۳ هزارمگاوات برق)، متاسفانه تنها یک درصد از کل ظرفیت برق ایران از محل تجدیدپذیرها تامین می‌شود. این میزان از تولید با چشم انداز کشور برای تولید حدود ۱۰ درصد از برق تولیدی از انرژی خورشیدی تا سال ۲۰۳۰ فاصله زیادی دارد. سهم انرژی های نو در سبد مصرف انرژی کشور کمتر از یک صدم درصد است، در حالی که میانگین مصرف این نوع انرژی در جهان به بیش از ۱۰ درصد رسیده است.

10 میلیون نفر در خاموشی/ تجربه ناخوشایندی که رهبران کوبا به وجود آوردند

هفته گذشته میگل دیاز کانل، رئیس جمهور کوبا، با لباس نظامی زیتونی در تلویزیون ملی این کشور ظاهر شد و کوبایی ها را تشویق کرد که «نارضایتی خود را از وضعیت قطع برق با انضباط و متانت بیان کنند!» 
دیاز کانل که به ندرت با لباس نظامی دیده می‌شود، خطاب به مردم گفت: «ما نمی‌پذیریم و اجازه نمی‌دهیم کسی با وندالیسم عمل کند و آرامش مردم را به هم بریزد!».
پایتخت هاوانا از عصر یکشنبه هفته گذشته به طور کامل خاموش شد و ۱۰ میلیون نفر در خاموشی مطلق به سر می‌برند. در این تاریکی، برخی مشاغل خرد و خانه‌های پراکنده با ژنراتورهای سوخت کوچک کار می‌کنند. شهر دو میلیونی هاوانا هم در سکوت مطلق بود، جز برخی ساکنان که از سر بی‌برقی در پیاده رو بازی دومینو می‌کردند یا با رادیوهای باتری دار به موسیقی گوش می دادند و در آستانه در می‌نشستند.
این تکه‌ای از گزارش میدانی رویترز در روزهای خاموشی کوباست. حالا بر اساس گزارشات میدانی رویترز اعتراضات کوچکی از سوی مردم به دلیل قطع برق در این کشور آمریکای لاتین جریان دارد. اکنون هاوانا مرکز خاموشی جهان است که مردمانش پیش از این از کمبود شدید غذا، سوخت و دارو رنج می‌بردند. تجربه کوبا نشان می‌دهد چگونه بی‌کفایتی و ناکارآمدی سیستم دولتی موجب هدر رفت فرصت‌ها و قطع کورسوهای امید به رشد انرژی تجدیدپذیر می‌شود. آن‌ها قبلاً از ماه‌ها خاموشی برق در تابستان گرم دریای کارائیب رنج برده‌اند. معترضان خشمگین از کمبود غذا، آب و برق، جاده‌ها را با انبوه زباله در سان میگل دی پادرون، محله ای فقیرنشین در حومه شهر، مسدود کردند.
قطع برق باعث تعطیلی رسمی مدارس تا آخر هفته شد و مقامات این کشور اعلام کردند فقط کارمندان ادارات ضروری باید روز دوشنبه به محل کار خود مراجعه کنند.
قطع آب، خاموشی تلفن همراه و خرابی مواد غذایی باقیمانده در یخچال خانه‌ها از کمترین آسیب‌ها به شهروندان بوده است. بر اساس داده های گروه نظارت بر اینترنت NetBlocks، ترافیک اینترنت در آخر هفته در کوبا به شدت کاهش یافته است، زیرا قطعی برق گسترده باعث شده است که اکثر ساکنان جزیره نتوانند تلفن ها را شارژ کنند و آنلاین شوند.
در همین حال خبرگزاری آسوشیتد پرس با طرح این سوال که چرا توسعه انرژی خورشیدی کوبا اینقدر کند بوده است؟ به خاموشی‌های گسترده در کوبا پرداخته است.
برخی کارشناسان می گویند که اگر دولت کوبا انرژی خورشیدی بیشتری را برای تقویت شبکه برق از کار افتاده خود راه اندازی می‌کرد، خاموشی بزرگ کوبا که ۱۰ میلیون نفر را بدون برق در این ماه برجای گذاشت، اتفاق نمی‌افتاد.
کوبا کشوری با آفتاب فراوان، است که به اعتقاد آسوشیتدپرس مقامات کوبا مدت‌ها فرصت بسته‌های تشویقی برای سرمایه‌گذاری انرژی خورشیدی به عنوان یکی از راه‌حل‌های مشکلات ملی انرژی را داشته‌اند.
دان ویتل، معاون رئیس بخش کارائیب تاب‌آور در صندوق دفاع از محیط زیست، به این خبرگزاری گفت: «اگر کوبا، ساخت‌وساز وسیعی از انرژی خورشیدی، مزارع خورشیدی، خورشیدی مسکونی و ذخیره‌سازی داشت، می‌توانست از مشکلات به وجود آمده جلوگیری کند اما آن‌ها واقعاً سیاست‌هایی را برای رسیدن به آنجا ایجاد نکرده اند."
البته مقامات کوبایی علت خاموشی‌ها را تحریم تجاری ایالات متحده و سایر تحریم‌ها، اعلام می‌کنند. اما کارشناسان می‌گویند که دولت سیاست‌های داخلی خود را در مورد جذب سرمایه‌گذاری خارجی و خصوصی‌سازی، به‌ویژه برای پروژه‌های حیاتی خورشیدی به‌روزرسانی نکرده است و همچنان بر سوخت‌های فسیلی متمرکز است. این در حالی است که به عنوان بخشی از توافقنامه پاریس در سال ۲۰۱۵، دولت کوبا متعهد شد تا سال ۲۰۳۰، ۳۷ درصد از انرژی خود را از انرژی های تجدیدپذیر تامین کند.
به گفته جان کاولیچ، رئیس شورای تجارت و اقتصاد ایالات متحده آمریکا و کوبا، ۲ سال پیش زمانی که ایالات متحده آمریکا سیاست‌های خود را تغییر داد و امکان سرمایه‌گذاری آمریکا در شرکت‌های خصوصی کوبایی را فراهم کرد، امید زیادی در جامعه تجاری وجود داشت اما دولت کوبا در صدور مقررات لازم برای فعالیت موثر بخش خصوصی شکست خورد و نتوانست از این فرصت استفاده کند.
بر اساس تحقیقات مرکز سابین برای قانون تغییرات آب و هوا در دانشکده حقوق کلمبیا، سهم برق کوبا که از منابع انرژی تجدیدپذیر، تنها اندکی افزایش یافته است و از ۳.۸ درصد در سال ۲۰۱۲ به ۵ درصد تا سال ۲۰۲۲ رسیده است.
همچنین گزارش آسوشیتدپرس نشان می‌دهد که با وجود تعهد چین برای ساخت ۹۲ مزرعه خورشیدی در این جزیره اما این روابط تجاری هنوز به پیشرفتی منجر نشده است که حداقل چراغ‌ها را در طول روز در این کشور روشن نگه دارد. به گفته جان کاولیچ دیدگاه بخش خصوصی چین این است که کوبا هیچ تلاشی برای پرداخت بدهی خود به این بخش انجام نمی‌دهد. اروپایی‌ها هم معتقدند که «نمی‌توانند با حسن نیت کسب‌وکارها را در کشورهایشان تشویق به سرمایه‌گذاری در کوبا کنند».

شیلی، فرار از بحران و پیشتازی تولید انرژی‌های تجدیدپذیر

اما تجربه شیلی کشوری از آمریکای جنوبی برای عبور از کمبود و یا ناترازی برق چگونه بوده است؟ خبرگزاری رویترز در ۲۲ اکتبر امسال گزارش داد که اکنون شیلی پیشتاز آمریکای لاتین برای انرژی پاک (سوخت هیدروژنی) است. 
بر اساس این گزارش تحقیقی، شیلی، با منابع طبیعی فراوان و اقتصاد پر رونق، رهبری سرمایه‌گذاری بر هیدروژن پاک را در آمریکای لاتین دارد، جایی که استراتژی‌ها نسبت به این صنعت در حال توسعه است. بر اساس استراتژی ملی انرژی پاک یا هیدروژن سبز که توسط رئیس جمهور گابریل بوریچ به تصویب رسید، منابع انرژی تجدیدپذیر شیلی می‌تواند ۷۰ برابر ظرفیت فعلی تولید برق کشور را تامین کند و تا سال ۲۰۵۰ تا ۱۶۰ میلیون تن هیدروژن پاک تولید کند.
همچنین بر اساس گزارش دیگری از رویترز، شرکت کودلکو، غول مس شیلی، قراردادهایی را منعقد کرده است که تضمین می‌کند تا سال ۲۰۲۶، ۸۵ درصد از تامین انرژی آن از منابع تجدیدپذیر تامین شود. این ماینر دولتی در یک بیانیه مطبوعاتی گفت که سه قرارداد ۱۵ ساله از اول ژانویه ۲۰۲۶ منعقد کرده است که ۱.۸ تراوات ساعت در سال را تضمین می‌کند.
اما چه شد صنعت برق و تولید انرژی در کشور شیلی تا این حد به رشد و پیشرفت برسد؟ صنعت برق شیلی از سال ۱۹۸۸ خصوصی‌سازی شد. صنعت برق شیلی در آن سال‌ها کاملا به صنعت برق آرژانتین، وابسته بود. اما مقارن شدن چند حادثه تاریخی-اقتصادی منجر به رشد این صنعت در شیلی شد. در این برهه زمانی، عمده نیروگاه‌های شیلی آبی بود و در فصول خشکسالی کاملا به برق تولیدی نیروگاه‌های گازی آرژانتین وابسته می‌شد. اما وقوع بحران گاز در آرژانتین سبب شد که صادرات برق از آرژانتین به شیلی متوقف شده و صنعت برق این کشور کاملا تخریب و ورشکسته شود.
توجه صاحبان سرمایه ساکن آمریکای شمالی به اقتصاد بکر و آماده سرمایه گذاری شیلی موجب رشد برخی بخش‌ها از جمله، صنعت برق این کشور بود که در آن زمان کاملا دولتی، ورشکسته و آماده تحول و توسعه بود. در چنین شرایطی خصوصی سازی و فروش سهام دولتی در صنعت برق شیلی پی گرفته شد و در طی ۱۰ سال، چندین پروژه برق آبی بزرگ در کشور شیلی احداث و بیشتر نیروگاههای برق آرژانتین که در سرازیری سقوط اقتصادی گرفتار شده بودند، توسط شرکت‌های شیلیایی خریداری شد. همزمان در طی کمتر از یک دهه، تلفات انرژی سیستمهای انتقال و توزیع شیلی از سیزده و نیم درصد به ۵ درصد رسید! از سوی دیگر شرکتهای بزرگ تولید و انتقال شیلی، فعالیت زیادی را در کشورهای آمریکای جنوبی انجام دادند. برای مثال، شرکت تولید و انتقال برق Endesa ، علاوه بر آنکه برق تعداد زیادی از شهرهای بزرگ شیلی، آرژانتین، کلمبیا و پرو را تامین می‌کرد، سهام خود را در بازار بورس نیویورک ارائه کرده بود و سود خالص خود را با تکیه بر حدود ۱۰۰۰ نفر پرسنل، به بیش از ۲۵ میلیارد دلار در سال افزایش داده بود!
این تحول اقتصادی و تغییرات شگرف در بهبود سریع بازدهی صنعت برق به یک تغییر نگرش و سونامی تجدید ساختار در صنعت برق جهان منجر شد. در این راستا، اقتصاددانان در سراسر جهان دولت‌ها را تحت فشار قرار دادند تا موتور محرک صنعت برق و قوانین حاکم بر آن را تغییر دهند. شعار آنها این بود: مردم نباید هزینه ناکارآمدی صنعت برق و مدیران آن را بپردازند.
رویترز سال گذشته گزارش داد که امروزه ۳۵.۴ درصد انرژی تولید شده در شیلی از انرژی‌های تجدیدپذیر همچون بادی و خورشیدی است. همچنین ۲۶.۹ درصد از زغال سنگ و گاز و ۳۷.۲ درصد از منابع آب در سیستم ملی برق تأمین می‌شود که اکثریت قریب به اتفاق تقاضا را پوشش می‌دهد.
علاوه بر این صحرای آتاکامای شیلی تنها مکانی در آمریکای لاتین است که یک برج حرارتی خورشیدی دارد. این برج ۲۴۰ متری یکی از ارکان برنامه جاه‌طلبانه انرژی سبز شیلی محسوب می‌شود که هدف آن جایگزینی کامل سوخت‌های فسیلی با انرژی های تجدیدپذیر تا سال ۲۰۴۰ است.