ابهام در سرنوشت «ارج»

شهرت و محبوبیت یخچال ارج در سال‌های نه چندان دور به قدری بود که یکی از بالاترین مقام‌های اجرایی روس از تصاحب آن ذوق زده شده و درخواست می‌کند محصولی را که ساخت ایران بر رویش درج شده برای استفاده خانواده اش به منزل ببرد. اما حالا عمر این برند نام آشنا در میان ایرانیان در سن ٨٠ سالگی به پایان رسیده است. اما حالا گویا حیات این کارخانه نام آشنایی ایران با چالش مواجه شده است به گونه‌ای که روز گذشته اخباری مبنی بر تعطیلی رسمی این کارخانه از هفته گذشته و به فروش گذاشتن ماشین آلات آن روی رسانه‌ها مخابره شد. خبری که با واکنش‌های بسیاری در فضای مجازی و رسانه‌های خبری مواجه شد.

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شهروند ، در حالی بسیاری از فعالان صنعتی این تعطیلی را ناشی از اقتصاد دولتی، انتصاب‌های مدیران دولتی و عدم بروز رسانی ماشین‌آلات این کارخانه اعلام می کردند که این روزها بازار ایران به جولانگاه محصولات بی کیفیت چینی تبدیل شده است. واکنش‌ها به این خبر همچنان ادامه داشت که فرهاد حنیفی مدیرعامل شرکت سرمایه گذاری گروه توسعه ملی (هلدینگ) خبر تعطیلی کارخانه ارج را تکذیب و انتشار گسترده این خبر کذب را فضاسازی رسانه ای علیه دولت دانست. او با بیان اینکه امسال واگذاری ١٢ شرکت در دستور کار قرار ما دارد، افزود: تلاش داریم این شرکت ها از جمله ارج را به خریداران واجد شرایطی واگذار کنیم که بتوانند بهتر از مجموع گروه توسعه ملی، آن را مدیریت و اداره کنند. اما مدیرعامل شرکت سرمایه گذاری گروه توسعه ملی در حالی اعلام کرده که هفت شرکت داخلی و خارجی متقاضی خرید این کارخانه هستند که بعد از بررسی نهایی، واگذاری انجام می شود که بر اساس اخبار منتشر شده در خبرگزاری تسنیم کارگران ارج مقابل این کارخانه تجمع کردند.

طومار کارگران ارج به وزیر کار کارگران کارخانه ارج که بر اساس اظهارات حنیفی تعداد آنها به ٢٠٠ نفر می رسد، با صفر شدن تولیدات این کارخانه و تعدیل ٨٨ نفر از نیروهایش در زمستان ٩٤ تامین معاش خود را در معرض خطر می دیدند، به مسئولان امر هشدارهایی نسبت به آینده این کارخانه داده بودند. کارگران این کارخانه ٢٣ دی ماه سال گذشته با ارسال طوماری خطاب به مقامات ارشد دولتی از جمله وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی، خواستار رسیدگی به وضعیت اسفبار این کارخانه شده‌اند. اعتراضی که هیچ گاه پاسخی بدان داده نشد.

آنگونه که در این طومار آمده در تاریخ بیست و دوم دی ماه، در جلسه‌ای با حضور بیش از ۴۰ تن از کارکنان و مدیریت شرکت به صراحت اعلام شده که سهامدار عمده به دلیل زیان‌ده بودن تولید کلیه محصولات و عدم داشتن توجیه اقتصادی برنامه‌ای برای ادامه روند تولید در شرکت ارج ندارد. اما جالب است که هم اکنون متولیان این کارخانه از تزریق ٢٠٠ میلیارد ریالی با هدف جلوگیری از توقف تولید و پرداخت حقوق بازنشسته ها در سال گذشته سخن می گویند.

صرف نظر از اما و اگر ها در خصوص تعطیلی کارخانه ارج نگاهی به تاریخچه این تولید کننده لوازم خانگی نشان می دهد که ارج پس از ملی‌شدن واگذار شد؛ اما این واگذاری نیز نتوانست سرانجام خوشی را برای این نشان ملی رقم بزند. ارج نیز مانند بسیاری دیگر از برندهای مصادره و واگذار شده مانند آزمایش درگیر حاشیه‌های سهامدار عمده و مدیرانی شد که بدون مدیریت فقط قصد تصاحب اموال کارخانه (زمین‌های این کارخانه بسیار ارزشمند و گران‌قیمت است) را داشتند. این کارخانه نیز برای مدت‌ها نه به‌روز شد و نه با شیوه‌های مدیریتی جدید اداره شد، آن‌قدر این روند ادامه پیدا کرد تا کارخانه به مرز ورشکستگی و تعطیل‌شدن رسید. بعید نیست که همین روزها بشنوید که زمین‌های کارخانه ارج نیز درحال واگذاری است و این سرنوشت محتوم چنین شرکت‌هایی است. ارج زودتر از سامسونگ تأسیس شد سال ١٣١٦ درحالی سیروس ارجمند بزرگترین کارخانه تولید لوازم خانگی را تأسیس کرد که در آن سال‌ها خبری از محصولات کره‌ای همچون سامسونگ نبود. او که فعالیت صنعتی خود را از یک کارگاه کوچک در میدان دروازه قزوین آغاز کرده، شاید هیچ‌گاه گمان نمی‌کرد که این کارخانه مطرح ایرانی در سایه انتصاب‌های دولتی و اقتصاد رانت زده و سایه به‌روزنشدن ماشین‌آلات تولیدات ایرانی از گردونه رقابت با محصولات کشوری همچون کره عقب بماند و حتی قادر به رقابت با آنها در بازارهای داخلی هم نباشد. این کارخانه سوپرمارکت لوازم خانگی شهرت یافته بود، از ساختن در و پنجره و نرده‌های فلزی و لاستیک گرفته تا مبل، صندلی‌های آمفی‌تئاتر، یخچال و کولر در آن تولید می‌شد اما گویا دیگر فرزندان ایران زمین محصول جدیدی را با نشان تجاری ارج نخواهند دید. اما این تنها ارج نیست که چنین فرجام تلخی برای آن رقم خورده است. درشرایطی که تاریخچه برخی برندهای اروپایی همچون شکلات‌سازی به عهد عتیق و جنگ جهانی می‌رسد، میانگین عمر کارخانجات در ایران کمتر از ١٠٠ و حتی شاید کمتر از ٥٠‌سال است. نوستالژی ارج به‌عنوان نخستین تولید‌کننده لوازم خانگی درحالی در ذهن ایرانیان باقی خواهد ماند که این کارخانه در سال‌های گذشته نتوانست از پتانسیل خود برای تولید محصولات روز استفاده کند، به نحوی که درچند‌ سال اخیر تصمیم به فروش این کارخانه گرفته شد. حتی در یک‌سال گذشته بخشی از این کارخانه دراختیار ایران‌خودرو قرار گرفت تا به‌عنوان پارکینگ خودرو از آن استفاده شود و این کارخانه به شهرکی در گرمسار منتقل شده بود. کارخانه ارج در ‌سال ١٣١٦ در یک کارگاه کوچک واقع در خیابان ٣٠‌متری تهران به اتفاق ٨ کارگر ساده فعالیت خود را آغاز کرد. در ‌سال ١٣٤٨ با کارگاه‌های متعدد و خودرو‌های جدید در زمینی واقع در جاده مخصوص کرج با همراهی مهندسین و کارگران مبتکر و ماهر با تکنیک‌های مدرن روز فعالیت خود را ادامه داد. این کارخانه از اول فروردین‌ماه ١٣٥٢ به صورت شرکت سهامی عام درآمد و قسمتی از سهام آن در مرحله اول به کارکنان و سپس به مردم ارایه شد. در ‌سال ١٣٥٧ با ملی‌شدن کارخانجات، عمده سهام آن به صنایع ملی ایران واگذار شد که تا‌ سال ١٣٧٤ تحت پوشش این سازمان بود و پس از آن درهمین سال، بخشی از سهام سازمان صنایع ملی به کارکنان ارج و مردم و عمده سهام آن به بانک ملی ایران واگذار شد. داستان ٣ برادری که «ارج» را ارجمند کردند داستان تأسیس و بالیدن «ارج»، کارخانه‌ای که به دست ٣ برادر «ارجمند» پایه‌گذاری شد، در کتاب «پنجاه کنشگر اقتصادی ایران» آمده است. به نوشته این کتاب، نام «ارج» علاوه بر این‌که یادآور نام خانوادگی آنها بود، از سرواژه سه کلمه «آهنگری»، «ریخته‌گری» و«جوشکاری» استخراج شد. «فریدون شیرین کام» و «ایمان فرجام‌نیا» درکتاب «سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران» از انتشارات «فرهنگ صبا» (١٣٩٣) در بیان قصه تأسیس و بالیدن ارج آورده است: «کارخانه ارج در سه‌دهه یکی از صنایع مشهور ایران در زمینه تولید لوازم خانگی بود. این کارخانه به ساخت ده‌ها کالای بادوام می‌پرداخت، ازجهت کیفیت تا اوایل سال‌های٦٠، در بین واحدهای صنعتی ایران برجستگی خاصی داشت. ٣ برادر مهندس که تحصیلکرده آمریکا و اروپا بودند، نقش بسزایی در پیشبرد فعالیت‌های صنعتی ایران درطی ٤٠سال (١٣٥٧-١٣١٦) داشتند. از نظر مهندس بازرگان، مرحوم خلیل ارجمند، فعال و مولد ثروت بود؛ ولی هرگز در بند جاه و مال نبود. خودخواهی را کنار گذاشته و طالب خیر و سعادت برای عموم مردم و میهن خویش بود. از مقاطعه‌کاری ساختمان‌های راه‌آهن تا تأسیس کارخانه خلیل ارجمند در خانواده‌ای اداری پرورش یافت. مادرش، قدسیه و پدرش، رحیم ارجمند نام داشتند. رحیم ارجمند از مدیران برجسته دولتی بود که تا سطح معاونت وزارت پست و تلگراف ارتقا یافت. فرزندشان خلیل، پس از پایان دوره دبیرستان، همزمان با مهندس بازرگان در بورس اعزام دانشجویان به فرانسه پذیرفته شد. او پس از اتمام تحصیل در فرانسه و یک‌سال کارآموزی در ‌سال ١٣١٥ به ایران بازگشت. در نخستین مراحل فعالیتش، شروع به کار مستقل کرد و به سراغ خدمات دولتی نرفت. مقاطعه‌کاری ساختمان راه‌آهن، یکی از کارهای او بود. مهندس ارجمند به تنهایی اقدام به تهیه ماشین‌آلات مکانیک و آهنگری کرد. در ‌سال ١٣١٦، کارگاه ارج را نزدیک میدان دروازه قزوین در تهران تأسیس کرد. به تدریج آن را به ٣ تا ٦ مغازه وسعت داد. پس از مدتی اندک، محل فعالیت خود را به خیابان شوش (در جنوب‌شرقی تهران) انتقال داد. نخستین کار ارجمند، ساختن در و پنجره و نرده‌های فلزی بود.

پس از آن، کارخانه ارج، به یک شعبه برای تأمین نیازهای بانک ملی و ارجمند به‌عنوان مهندس و حلال مشکلات این اداره تبدیل شد. پنجره‌های فلزی‌گردان و سردرهای مشبک در شهرهای اهواز، گرگان، اصفهان و شیراز نیز در این کارخانه ساخته شد. تهیه سیم دینام و لاستیک اتومبیل از دیگر تولیدات کارخانه ارج بود. ساخت لاستیک در کارخانه ارج این کار در سال‌های اشغال ایران در جنگ جهانی دوم صورت گرفت، آن هم درشرایطی که با گرانی لاستیک و احتیاج عمومی، انجام آن، محال به نظر می‌رسید؛ اما کارخانه ارج به انجام آن توفیق یافت. ماشین‌های جوشکاری، توربین آبی برای آسیاب و دستگاه مولد برق‌دهی نیز از دیگر تولیدات آن بود. البته تولیدات این کارگاه به همین جا ختم نشد. تولید مبل و صندلی‌های آمفی‌تئاتر و کلاس‌های دانشگاه نیز به کارخانه ارج سپرده شد. همچنین، دو دستگاه تلمبه انتقال آب گرم برای گرمایش مرکزی بانک‌های ملی شعبه انزلی و گرگان ساخت. دستگاه تهویه و شوفاژ نیز برای گرمایش مدارس درست کرد؛ به دنبال آن، اقدام به نصب سیستم گرمایش و تهویه مطبوع بیمارستان فارابی کرد. با اشغال کشور در شهریور ١٣٢٠ راه‌های تجاری محدود شد. همین مسأله، باعث گسترش فعالیت ارج شد و تقاضا برای خدمات و تولیدات این کارخانه به شدت افزایش یافت؛ کارگاه و دفتر، برای فعالیت وی کافی نبود و اینگونه بود که در اردیبهشت ١٣٢١ نواحی شرق تهران، بیرون دروازه خراسان، کارخانه بزرگی تأسیس کرد. اساس صنعت موتور برق، تولید سیم‌های نازک و عایق‌دار بود. او برای نخستین‌بار، سیم‌های مسی قطور را به سیم‌های نازک تبدیل کرد. مهندس ارجمند پس از چند ماه مطالعه، روشی برای عایق‌دارکردن سیم‌ها پیدا کرد. سرانجام، سیم‌های عایق‌دار نازکی به بازار آمد که برای هزاران موتور، کارخانه و دینام‌های وسایل‌نقلیه به کار می‌رفت. بزرگترین شاهکار صنعتی ارجمند ساخت مجموعه تلمبه‌های الکتریک بود که ١٠٠‌درصد در کارخانه وی تولید می‌شد. عمر کوتاه ارجمند به او اجازه تولیدات بیشتر صنعتی را نداد و سرانجام در ٣٠ مهر ١٣٢٣ در سن ٣٤سالگی وقتی که به قصد سرکشی، وارد چاه آبی شد که به دستور وی در نزدیکی کارخانه برای احداث یک رختشوی‌خانه عمومی حفر کرده بودند، سقوط کرده و جان خود را از دست داد. با وجود اینکه کارخانه ارج در ‌سال ١٣١٦ پایه‌گذاری شد، فوت خلیل ارجمند در ١٠سال، اثر منفی در توسعه این واحد داشت. در این مدت، پدر و همسرش، مسئولیت اداره آن را برعهده داشتند و دو برادر وی مشغول تحصیل بودند. بعد از اتمام تحصیل مهندس اسکندر ارجمند که پس از اخذ مهندسی از دانشگاه فنی تهران، به آمریکا رفته و در زمینه سیستم گرمایش مرکزی و تهویه مطبوع در یکی از دانشگاه‌های دولتی آن‌جا ادامه تحصیل داده بود، به ایران بازگشت و مدیریت کارخانه را به دست گرفت. کارخانه در ‌سال ١٣٣٧ با مدیریت او و برادر دیگرش سیاوش ارجمند اداره می‌شد. در ‌سال ١٣٣٧، مساحت آن یک هکتار بود و ١٠ سالن بزرگ، کارگاه‌های آن را تشکیل می‌داد. این کارخانه، اقدام به ساخت سقف فلزی برای ساختمان تربیت‌بدنی پارک شهر کرد. ابعاد این ساختمان، ٦٠٣متر در ٣٨متر بود. کارخانه در این‌ سال ٨٠٠ تن آهن را به ابزارهای مختلف تبدیل کرد و برای ارایه خدمات فنی در زمینه تلمبه‌های برقی و برخی محصولات صنعتی، اقدام به تأسیس مرکز فنی تعمیرات کرد. بعدها نیز کارخانه‌ای برای نصب سیستم‌های مرکزی ساخت. وی همچنین به سرمایه‌گذاری در کارخانه آلومتک و ساخت انواع پروفیل آلومینیوم و کابل‌های آلومینیومی در قزوین و توسعه واحدهای صنعتی خود پرداخت. وی تا‌ سال ١٣٥٧ علاوه بر اداره کارخانه و فعالیت‌های صنعتی، در دانشگاه نیز تدریس می‌کرد. تعدادی از فعالان اقتصادی، واحدهای صنعتی وابسته به ارجمند را یکی از مدرن‌ترین و علمی‌ترین بنگاه‌های تولیدی ایران در پیش از انقلاب توصیف کرده اند. این کارخانه در دهه٤٠ به کیلومتر ٥ جاده مخصوص کرج، انتقال یافت و در ‌سال ١٣٥٢ در بورس پذیرفته شد. ظرفیت بهره‌برداری آن در اواخر اردیبهشت ١٣٥٤ به ٤٥٤‌هزارو١٠٠ دستگاه از انواع لوازم خانگی رسید. این شرکت بالغ بر ٢٣٠٠ پرسنل داشت و سرمایه آن ٥٥٠ میلیون ریال در اوایل دهه٥٠ بود. کل کارگران مشغول در واحدهای صنعتی ارجمند پنج‌هزار نفر بودند. دکتر منوچهر گودرزی از مدیران برجسته سازمان برنامه و بودجه (مدیریت و برنامه‌ریزی)، در دهه٥٠ مدیرعامل کارخانه ارج شد. در سال‌های ١٣٥١ تا ١٣٥٣ فروش ارج، از ١٨٣٦میلیون ریال به ٢١٢٧میلیون ریال و سپس به ٣٦٨٧میلیون ریال؛ یعنی حدود دوبرابر افزایش داشت. سود شرکت پس از کسر مالیات نیز از ١٩٤میلیون ریال به ٣٧٧میلیون ریال افزایش یافت، اما این شرکت پس از مصادره شدن در دهه٧٠ با یک اختلاس ٢٠‌میلیارد تومانی و فساد مالی به سوی انقراض گام برداشت.