سازوکار انواع بازارها در تعیین قیمت دلار / رانت ناشی از فاصله قیمتی بازارهای مختلف
یکی از ایرادات اصلی بازار ارز ایران چند نرخی بودن ارز است که باوجود تبعات بسیار، سیاستگذار نه تنها در راستای تک نرخی کردن ارز گامی برنداشته بلکه خود بر این سیاست اشتباه دامن زده؛ فاصله قیمتی بالا بین بازارهای مختلف، تاثیرگذاری بر میزان تقاضا و در نهایت رانت و فساد گسترده عمده‌ترین مشکلات نظام معیوب چند نرخی است.
اقتصاد آنلاین – فاطمه اکبرخانی؛ دلار طی چند سال گذشته به دلیل نوسان قیمت زیاد باوجود هشدارهای مسئولان به یکی از بازارهای جذاب برای سرمایه‌گذاری به خصوص برای افراد بدون تخصص تبدیل شده، اما فارغ از ریسک بالای این بازار عمده‌ترین مشکل آن چند نرخی بودن ارز و به وجود آمدن بازارهایی است که هر کدام سازوکار متفاوتی نسبت به هم دارند.
از تبعات این نظام چند نرخی می‌توان به فاصله بالای قیمت دلار در یک بازار نسبت به بازار دیگر اشاره کرد که از عوامل اصلی افزایش تقاضا و درنتیجه فساد و رانت بوده است؛ به وجود آمدن صف‌های طولانی در مقابل صرافی‌ها برای خرید ارز با نرخ پایین‌تر و فروش آن در بازار آزاد و نهایتا تشدید نوسان قیمت‌ها از معضلاتی است که طی دو سال گذشته بیشتر شاهد هستیم.
در این میان به رغم تاکید بسیار بر ضرورت تک نرخی کردن ارز و آزادگذاشتن بازار در تعیین قیمت به واسطه عرضه و تقاضا، در سال‌های اخیر شاهد تشدید نظام چندنرخی از سوی سیاستگذار بودیم؛ نمونه این موضوع ایجاد سامانه سنا، سامانه نیما، بازار متشکل و همچنین ارز دولتی است که هرکدام نرخ و متقاضی خاص خود را دارند.
گفتنی است که سازوکار تعیین نرخ در هر بازار متفاوت بوده و برخی مستقیما زیر نظر بانک‌مرکزی و برخی دیگر به صورت غیررسمی فعالیت می‌کنند. صرافیهای بانکی و غیربانکی از بازارهای رسمی برای معاملات ارزی و نقل‌وانتقال حواله هستند که روزانه نرخ ارز خود را زیر نظر بانک‌مرکزی با کمی تفاوت نسبت به یکدیگر اعلام می‌کنند.
علاوه بر قیمت، محل تامین ارز دو صرافی مذکور تفاوت دیگر آن‌هاست؛ ارز صرافی غیربانکی از محل خرید و فروش‌های روزانه مردم و منابع صرافی بانکی از سوی بانک‌مرکزی تامین می‌شود. همچنین صرافی‌ها شنبه تا چهارشنبه تا ساعت۱۷ و در روزهای پنجشنبه تا ساعت۱۴ مجاز به فعالیت هستند.
صرافی‌ملی یکی از صرافیهای معروف بانکی در میدان فردوسی است که هر ساعت قیمت خرید و فروش دلار و یورو را در تابلو و سایت خود اعلام می‌کند. این صرافی و سایر صرافیهای رسمی مجاز به فروش سالانه ۲۰۰۰دلار به مردم با ارائه کارت ملی هستند
کانون صرافان ایرانیان هم از مراجع رسمی اطلاع‌رسانی اخبار، اطلاعیه‌ها و بخشنامه‌ها بوده که علاوه بر ارائه این خدمات، روزانه نرخ ارز تمام صرافیهای مجاز و بازار آزاد را در دو نوبت ظهر و عصر اعلام می‌کند.
تعیین قیمت دلار در بازار آزاد
بازار آزاد یک بازار غیررسمی برای معاملات ارزی است و اغلب قیمت دلار و یورو در آن بالاتر از نرخ صرافی‌ها اعلام می‌شود. اگرچه خرید و فروش ارز در این بازار ریسک بالایی دارد ولی از آنجا که خرید ارز از صرافی‌ها قابل رصد و محدود می‌باشد، بازار آزاد متقاضی بیشتری دارد.
نحوه تعیین قیمت دلار در بازار آزاد با صرافی‌ها متفاوت است؛ قیمت دلار در بازار آزاد ایران متاثر از دلار هرات، سلیمانیه و امارات بوده که البته رفتار بازارساز هم در روند نرخ ارز این بازار بی‌تاثیر نیست.
همچنین فعالیت معامله‌گران در این بازار تقریبا همزمان با صرافی‌ها است یعنی از ساعت ۱۰صبح شروع می‌شود و تا حدود ساعت ۱۸ به پایان می‌رسد.
دلار فردایی
معاملات پشت خطی یکی دیگر از بازارهای غیررسمی برای معاملات ارزی است با این تفاوت که در این بازار ارز به صورت فیزیکی معامله نمی‌شود؛ در معاملات پشت‌خطی قیمت دلار فردایی توسط فروشنده تعیین می‌شود و اگر روز بعد قیمت دلار نسبت به نرخ معامله شده افزایش یابد خریدار سود و در غیر این صورت زیان خواهد کرد.
همچنین معاملات پشت خطی پنهانی بوده عمدتا در فضای مجازی انجام می‌شود و اعلام قیمت دلار در آن به صورت شبانه‌روزی است.
دلار نیما و سنا
نیما و سنا دو سامانه معاملات ارزی با کارکردهای متفاوت است که توسط دولت با هدف کنترل نرخ ارز به وجود آمده؛ باتوجه به اینکه نوسان بالا و تغییر ساعتی قیمت دلار مشکلات زیادی برای واردکنندگان و صادرکنندگان به وجود آورده بود، دولت سامانه نظام یکپارچه‌سازی معاملات ارزی یا همان نیما را راه‌اندازی و این سامانه سوم اردیبهشت ماه ۹۷ به طور رسمی کار خود را آغاز کرد.
در ابتدای کار سامانه نیما، فاصله بالای قیمت دلار آن با بازار آزاد برای واردکنندگان و صادرکنندگان مشکلاتی ایجاد کرده بود ولی به مرور زمان با افزایش نرخ ارز نیما این درگاه از سوی تجار پذیرفته شد.
سنا سامانه‌ای است که توسط بانک‌مرکزی با هدف ثبت معاملات روزانه صرافی‌ها ایجاد شده است، بر این اساس صرافان موظف به ثبت تمامی معاملات ارزی خود در سنا یا سامانه نظارت ارز هستند و اگر تخلفی از آنها سر بزند یا بخواهند از ثبت معاملاتشان امتناع کنند با برخورد بانک‌مرکزی مواجه می‌شوند.
سامانه سنا نرخ‌های ثبت شده را بر اساس میانگین وزنی نرخ خرید و فروش دلار و سایر ارز ها و معاملات آنها در صرافی های معتبر کشور محاسبه می کند و افراد می‌توانند قیمت ارز و دلار را در آن مشاهده کنند.
ساعت فعالیت و اعلام نرخ در این سامانه‌ها نیز همزمان با آغاز به کار صرافیهای بانکی است و عمدتا هر روز یک بار به‌روزرسانی می‌شود.
بازار متشکل ارزی چیست؟
در بازار متشکل ارزی قیمت تحت مکانیزم عرضه و تقاضا شکل می‌گیرد، برخلاف بازار موجود که حد نوسان روزانه برای قیمت وجود ندارد، در بازار متشکل به دلیل حضور پررنگ تنظیم‌گر، حد نوسان روزانه وجود دارد که اکنون ۳ درصد است.
بازار متشکل ارزی، بازاری است برای بازیگران بزرگ بازار ارز زیر نظر بانک‌مرکزی. برخلاف بازار آزاد که تمام افراد می‌توانند در آن به خرید و فروش بپردازند، در بازار متشکل تنها معامله‌گران بزرگ یعنی بانک‌ها، صرافی‌ها و بانک مرکزی در قامت بازارساز حضور دارند. گفتنی است نرخ ارز در این بازار از ساعت ۱۱:۳۰ اعلام و تا ۱۶:۳۰ هر چند دقیقه یکبار تغییر می‌کند.
ارز دولتی
ارز دولتی یا همان ۴۲۰۰تومانی یکی دیگر از نرخ‌های دست‌ساز دولت است که تبعات بسیاری در پی داشته؛ ۲۱فروردین ماه۹۷ در پی تشدید نوسان قیمت دلار، دولت نرخ رسمی ارز را ۴۲۰۰تومان اعلام کرد.
در ابتدا دایره تخصیص این ارز بسیار وسیع بود اما به مرور زمان لیست دریافت‌کنندگان ارز دولتی کوچک شد تا اینکه درحال حاضر فقط ۵کالای اساسی مشمول دریافت این یارانه ارزی هستند؛ گفتنی است نرخ ارز دولتی از سال۹۷ تا کنون تغییر نکرده و نحوه تخصیص این ارز هم مستقیما زیر نظر بانک‌مرکزی قرار دارد.
بر اساس این گزارش، همانطور که گفته شد سیاستگذاری ارزی کشور با معضلات بسیاری از جمله نظام چند نرخی ارز رو‌به‌رو است که اگرچه طی سال‌های گذشته دولت‌ها این موضوع را در دستور کار قرار داده‌اند اما تا کنون اقدامی در این راستا انجام نشده و بالعکس سیاستگذار با خلق نرخ‌ها و بازارهای جدید به این مشکل دامن زده است.
این درحالیست که تک نرخی کردن ارز، علاوه بر واقعی شدن قیمت دلار به حل برخی دیگر از مشکلات اقتصادی از جمله تورم و کاهش فساد کمک خواهد کرد.
