تأثیر افزایش قیمت‌ها بر مصرف خانوارهای ایرانی چقدر بوده است؟

اقتصادآنلاین - امیررضا محمدی؛ در چند سال گذشته، عواملی مانند ویروس کرونا، و نبرد روسیه و اوکراین، تأثیر قابل توجهی بر قیمت جهانی مواد غذایی گذاشته است. بسیاری از کارشناسان نیز تغییرات اقلیمی را در افزایش قیمت مواد غذایی در بازارهای جهانی موثر می‌دانند. از سوی دیگر، رشد بالای نرخ تورم در داخل ایران، علی الخصوص از سال ۹۷ به بعد، محرک‌ اصلی رشد قیمت مواد غذایی در داخل است.

اما این افزایش قیمت تا کنون چه تأثیری بر مصرف خانوارها داشته است؟

افزایش قیمت‌ها چقدر بوده است؟

داده‌های مرکز آمار ایران، نشان می‌دهد شاخص قیمت مصرف‌کننده برای گروه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها از عدد ۷.۱ در فروردین‌ماه سال ۱۳۹۰، به عدد ۲۳۶.۹ در مردادماه سال ۱۴۰۲ رسیده که بیانگر رشد ۳۲۳۶ درصدی است. برای درک بهتر این عدد، می‌توان این‌گونه بیان کرد که اگر خرید یک سبد مشخص از خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها در فروردین‌ماه سال ۹۰، ۱۰۰ هزار تومان هزینه داشت، برای خرید همان سبد در مرداد ماه ۱۴۰۲ باید ۳ میلیون و ۳۳۶ هزار تومان بپردازید.

در واقع می‌توان گروه خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات را محرک اصلی رشد شاخص قیمت‌مصرف‌کننده در ۱۲ سال گذشته به حساب آورد. در سال ۱۴۰۱، شاخص قیمت‌مصرف‌کننده برای گروه خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات بیشترین رشد خود در ۱۰ سال گذشته را ثبت کرد. هزینه‌های خانوار برای تهیه یک سبد مشخص از این گروه، در سال ۱۴۰۱ حدود ۷۰ درصد رشد داشته است. این شاخص در سال ۱۴۰۰ نیز رشدی ۵۰ درصدی را تجربه کرده بود.

در این بین، بیشترین رشد سطح قیمت‌ها مربوط به گروه‌های روغن و چربی‌ها با رشد ۴۹.۷ برابری (۴۸۷۶ درصدی)، سبزیجات (سبزی‌ها و حبوبات ) با رشد ۴۶.۹ برابری (۴۵۹۷ درصدی)، ماهی‌ها و صدف‌داران با رشد ۴۳.۳۹ برابری (۴۲۴۹ درصدی) بوده است.

سایر کالاهای اساسی نیز رشد قیمتی بالایی را ثبت کرده‌اند. شاخص قیمت مصرف‌کننده برای گروه گوشت قرمز و گوشت ماکیان در فروردین ماه سال ۱۳۹۰ عدد ۸.۵، و در مردادماه سال ۱۴۰۲ عدد ۳۱۱.۱ گزارش شده که بیانگر رشد ۳۵۶۰ درصدی است. این شاخص برای گروه نان و غلات نیز از عدد ۸.۹ در فروردین ماه سال ۱۳۹۰ به ۲۱۲.۱ در مردادماه سال ۱۴۰۲ رسیده که رشد ۲۲۸۳ درصدی را روایت می‌کند.

همچنین طبق آمارهای مختلف، قیمت گوشت گوسفند از ۲۵ هزار تومان در سال ۱۳۹۱، به ۵۰۰ هزار تومان در سال ۱۴۰۱ رسیده است. قیمت گوشت گوساله نیز از ۲۶ هزار تومان در سال ۱۳۹۱ به ۴۰۰ هزار تومان در سال ۱۴۰۱ رسیده است. قیمت مرغ نیز از حدود ۳۳۰۰ تومان در سال ۱۳۹۰، به حدود ۷۸ هزار تومان در شهریور ۱۴۰۲ رسیده است.

تأثیر افزایش قیمت‌ها بر مصرف خانوار چقدر بوده است؟

طبق گزارشات مرکز آمار ایران و اظهارات مقامات رسمی، سرانه مصرف گوشت قرمز در کشور از ۱۲ کیلوگرم در سال ۱۳۹۱، به ۴ کیلوگرم در سال ۱۴۰۱ رسیده است. مرکز پژوهش‌های مجلس نیز گزارشی به بررسی مصرف کالاهای اساسی در سال‌های ۱۳۹۰ الی ۱۴۰۰ پرداخته است.

طبق این گزارش، میانگین مصرف گوشت قرمز در بازه زمانی ۱۳۹۰ الی ۱۴۰۰، به میزان ۴۱ درصد کاهش یافته است. رشد بالای قیمت در این گروه را می‌توان دلیل اصلی این کاهش مصرف عنوان کرد.

مصرف مرغ نیز در ده سال گذشته روندی کاهشی را تجربه کرده است. تنها در سال ۱۴۰۰، مصرف مرغ در کشور ۱۰.۸ درصد کاهش داشته است. کاهش مصرف مرغ از سال ۹۷، با وجود اختصاص ارز ترجیحی، سرعت بیشتری نسبت به سال‌های پیشین داشته است. همچنین طبق اظهارات مشاور عالی اتحادیه مرغداران گوشتی، سرانه مصرف مرغ از ۳۲ کیلوگرم به ۲۶ کیلوگرم رسیده که کاهش ۱۸.۷۶ درصدی را بیان می‌کند.

مصرف شیر نیز کاهش قابل توجهی را تجربه کرده است. سرانه مصرف شیر در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۰ حدود ۴۶.۸ درصد کاهش داشته است. این کاهش مصرف از سال ۹۷ شدت بیشتری گرفته به طوری که تنها در سال ۱۴۰۰، سرانه مصرف شیر کاهش ۱۰ درصدی را تجربه کرده است.

شاخص قیمت مصرف‌کننده برای گروه شیر، پنیر و تخم مرغ، از عدد ۷.۱ در فروردین ماه سال ۱۳۹۰، به عدد ۲۴۳.۸ در مردادماه سال ۱۴۰۲ رسیده که بیانگر رشد ۳۳۳۳ درصدی است.

مصرف برنج نیز مانند سایر کالاها روندی کاهشی را تجربه می‌کند. میانگین مصرف برنج در سال ۱۴۰۰، نسبت به سال ۱۳۹۰، ۲۸ درصد کاهش داشته است. نمودار زیر، سرانه مصرف برنج در بازه زمانی ۱۳۹۰ الی ۱۴۰۰ را نشان می‌دهد.

با این حال مشاهده می‌شود که مصرف تخم مرغ در این سال‌ها تغییر قابل ملاحظه‌ای نداشته و حتی بیشتر نیز شده است. نمودار زیر، سرانه مصرف تخم مرغ در بازه زمانی ۱۳۹۰ الی ۱۴۰۰ را نشان می‌دهد. مشاهده می‌شود مصرف این ماده غذایی در سال‌های ۱۳۹۲ الی ۱۳۹۷ کاهشی بوده است. با این حال، از سال ۱۳۹۷ و با رشد قیمت گوشت قرمز و مرغ و کاهش مصرف آن‌ها، مصرف تخم مرغ افزایش داشته است.

این مسئله بیانگر این است که با رشد قیمت‌ها، خانوارها مصرف تخم مرغ را جایگزین مرغ و گوشت کرده‌اند.

به طور کلی می‌توان مشاهده کرد که دریافت کالری روزانه در بازه زمانی ۱۳۹۰-۱۴۰۰ کاهش قابل ملاحظه‌ای را تجربه کرده است. این کاهش، از سال ۱۳۹۷ و با رشد قیمت مواد غذایی شدت می‌گیرد. این مسئله، می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر وضعیت سلامت در گروه‌های درآمدی پایین داشته باشد.

نمودار زیر تغییرات مصرف سرانه خوراکی‌ها در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۰ را نشان می‌دهد. همانطور که پیش‌تر گفته شد، به طور کلی مصرف گوشت قرمز، شیر، مرغ و برنج با کاهش همراه بوده است. از سوی مقابل، مصرف تخم مرغ افزایشی بوده است.

چرا کم درآمدها بیشتر آسیب می‌بینند؟

باید توجه داشت که سبد مصرفی خانوار در دهک‌های مختلف متفاوت است. در دهک‌های پایینی، گروه خوراکی‌ها سهم بیشتری از سبد هزینه‌های یک خانوار دارد. بنابراین رشد قیمت‌ خوراکی‌ها، آسیب بیشتری در گروه‌های کم درآمد به همراه دارد. این مسئله، تنها به کاهش مصرف و جایگزین کردن تخم مرغ به جای گوشت ختم نمی‌شود و می‌تواند با شیوع سو تغذیه، سلامت خانوارها در این گروه‌های درآمدی را به خطر بیاندازد.

همچنین باید توجه داشت این خانوارها توان تهیه مواردی مانند مسکن و خودرو به عنوان یک کالای سرمایه‌ای جهت حفظ ارزش پولشان را ندارند. بنابراین تورم برای این گروه‌ها هیچ منفعتی ندارد. در حالی که افراد پردرآمد، به دلیل داشتن مسکن، خودرو، و کالاهای سرمایه‌ای مختلف که قیمتشان با تورم رشد می‌کند، آسیب کمتری از رشد نرخ تورم می‌بینند.

خطر سوء تغذیه/گزارش فائو از وضعیت غذایی در ایران

طبق گزارش سازمان غذا و کشاورزی (فائو)، در سال‌های ۲۰۲۰-۲۰۲۲ حدود ۵.۳ میلیون نفر از جمعیت ایران با سو تغذیه دست و پنجه نرم می‌کنند. این عدد در سال ۲۰۰۰-۲۰۰۲، ۳ درصد اعلام شده است. در واقع در سال ۲۰۰۰-۲۰۰۲، حدود ۵ درصد از جمعیت ایران با سو تغذیه درگیر بوده است. در حالی که این عدد در سال ۲۰۲۰-۲۰۲۲ به ۶.۱ درصد رسیده است.

البته باید توجه داشت این نرخ به نسبت سال‌های ۲۰۱۶-۲۰۱۸ کاهشی بوده است. در این سال، نرخ سو تغذیه در ایران به ۷.۲ درصد رسیده بود. بیشترین نرخ سو تغذیه نیز مربوط به سال‌های ۲۰۱۰-۲۰۱۲ بوده است. نمودار زیر، تعداد افراد درگیر با سو تغذیه، و درصد آن نسبت به جمعیت کل کشور را نشان می‌دهد.

عرضه سرانه پروتئین نیز از سال ۲۰۱۴-۲۰۱۶ تا کنون کاهشی بوده است. عرضه سرانه پروتئین در سال مذکور، روزانه ۸۵.۷ گرم بوده است. در حالی که این نرخ در سال ۲۰۱۸-۲۰۲۰ به ۸۲.۷ گرم در روز رسیده است.

دولت برای مقابله چه کرده است؟

مهم‌ترین اقدامات دولت برای کنترل قیمت مواد غذایی، اعطای ارز ترجیحی، و قیمت‌گذاری دستوری بر روی برخی از کالاهای اساسی بوده است. پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۹۷، دولت به تخصیص ارز ترجیحی به بسیاری از گروه‌ها، من جمله مواد غذایی اقدام کرد.

با این حال، داده‌های مختلف نشان می‌دهد این سیاست در کنترل قیمت‌ها موثر نبوده است. به عنوان مثال، می‌توان به رشد قیمت مواد غذایی، با وجود تخصیص ارز ترجیحی اشاره کرد. از سال ۹۷ تا کنون، شاخص قیمت خوراکی‌ها از عدد ۲۵.۵ به عدد ۲۳۶ رسیده که رشدی ۸۲۵ درصدی را نشان می‌دهد. از سوی دیگر، حتی در صورتی که بخشی از کالاهای وارداتی با ارز ترجیحی، با قیمت ارزان‌تر به دست مصرف‌کننده برسد، بازهم سهم دهک‌های ثروتمند می‌شوند و دهک‌های کم درآمد بهره‌مندی کمی از این نوع یارانه دارند. از سوی دیگر واردات ارزان قیمت، باعث می‌شود تا تولید داخل مزیت رقابتی خود را از دست داده، و به سمت ورشکستگی حرکت کند که این مسئله خود امنیت غذایی کشور را تهدید می‌کند.

در واقع در این سال‌ها درآمدهای نفتی کشور، صرف اختصاص ارز ترجیخی به کالاهای مختلف شده است. با این حال قیمت این کالاها همواره با افزایش رو به ‌رو بوده‌ و این سیاست تنها به هدررفت منابع ارزی کشوری منجر شده است. اگه مخرب بودن اعطای ارز ترجیحی بارها توسط اقتصاددانان بیان شده، و حتی دولت سیزدهم در شروع به کار خود به حذف این ارز اقدام کرد، باز هم از دی ماه سال گذشته این سیاست توسط بانک مرکزی به اجرا درآمده است.