تهران، شهری با دستشویی‌های مردانه
اشاره به «خلا رفتن» در ادبیات روزمره مقصدی جز خنده و شوخی ندارد، اگر هم قصد مزاح و شوخی نباشد، عموما یک «ببخشید» یا «گلاب به روتون» پیش از اشاره به توالت‌رفتن چاشنی حرف می‌شود تا مبادا اشاره به این بخش مذموم و چندش‌آور آداب ادب را از گفت‌وگو دور کرده باشد.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از اعتماد، با تمام این تفاسیر دور و درازی که برای به زبان آوردن این میعادگاه زشت و زننده می‌شود، تلاش برای احداث توالت عمومی در تهران یا «تشکیل مبال عمومی» سررشته درازی دارد و به «16 ژون 1906» و اواخر دوران قاجار برمی‌گردد که مساله بهداشت شهری برای اولین بار مورد توجه «مجلس حفظ‌الصحه دولتی» قرار گرفت و دستورالعمل‌هایی هم تصویب شد. بیش از 100 سال از مضحکه‌های توالت رفتن ناصرالدین‌شاه و دستورالعمل‌های احداث «مبال‌های عمومی» در تهران می‌گذرد و حالا این شهر میلیونی جز برای مردانش توالت به اندازه کافی ندارد و زنان، مادران و معلولان چندان از این ساز و کار ابتدایی که اگر باشد گلی به سر نمی‌زند اما اگر نباشد می‌تواند عزت انسان مستاصل را خدشه‌دار کند، از توالت‌های عمومی محروم هستند تا جایی که هنوز تعداد دقیق سرویس‌های بهداشتی مناسب معلولان با گزاره‌های مبهمی چون «در همه سرویس‌های بهداشتی نیز سعی شده که توالتی برای استفاده معلولان هم تعبیه شود» یاد می‌شود. 29 آبان روز جهانی توالت است و این روز در ایران شاید بیشتر مایه شوخی و مزاح باشد تا روزی برای بازنگری وضع موجود یا برگزاری کنفرانس‌های علمی و افتتاح توالت‌های عمومی شهری و بین‌راهی. با این حال امسال این موضوع از جلسه شورای شهر به دور نماند و محود میرلوحی، روز سه‌شنبه در جلسه شورای شهر نگاهی به وضعیت سرویس‌های بهداشتی تهران داشت و از ارزیابی عملکرد شهرداری در خصوص تامین سرویس‌های بهداشتی خبر داد.
روزی برای توالت
«کسی را جا نگذاریم»؛ این شعار روز جهانی توالت سال 2019 است که مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 2013 میلادی رسما 19 نوامبر معادل 29 آبان را به عنوان «روز جهانی توالت» به رسمیت شناخت و از این تاریخ بود که کمیته‌ای با نام «روز جهانی توالت» سالانه شعاری را برای این روز در نظر گرفت و این شعار در سال 2019 «کسی را جا نگذاریم» است. شعاری که تلاش دارد تا با هدف دسترسی به فاضلاب پایدار تا سال 2030 میلادی برای همه جهانیان این مفهوم را روشن کند که توالت‌ها فقط محلی برای قضای حاجت نیستند، توالت‌ها «نجات دهنده زندگی و پاسبان عزت آدمی هستند و علاوه بر آن می‌توانند برای مردم فرصت‌های شغلی ایجاد کنند. دسترسی به فاضلاب بهداشتی و توالت یکی از ارکان حقوق بشری است با این حال بنا به آخرین آمار سازمان ملل، 4.2 میلیارد از جمعیت جهان از این خدمات بهداشتی محروم هستند، چیزی در حدود نصف جمعیت کره زمین. علاوه بر این آمار سال 2019 سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد که در حال حاضر 673 میلیون نفر در جهان برای قضای حاجت خود جایی جز فضای باز پیدا نمی‌کنند و دست‌کم دو میلیارد نفر در سراسر جهان از منبع آب آشامیدنی آلوده به مدفوع انسانی استفاده می‌کنند. دفع مدفوع خارج از ساز و کار فاضلاب از آنجا نگران‌کننده است که می‌تواند بیماری‌های زیادی را از طریق خاک وارد چرخه غذایی کند و طبق آخرین آمار سازمان بهداشت جهانی سالانه حدود 432 هزار نفر به دلیل اسهال ناشی از کرم‌های روده، تراخم و تب حلزون که همگی از نبود توالت بهداشتی ناشی می‌شوند و بخش عمده‌ای از این جانباختگان کودکان هستند. طبق برآوردهای صورت گرفته سالانه اقلا 297 هزار کودک زیر پنج سال در سرتاسر جهان به دلیل بیماری‌های ناشی از آب آشامیدنی غیربهداشتی، دفع غیربهداشتی مدفوع و عدم شست‌و‌شوی دست‌ها فرصت زندگی را از دست می‌دهند. عدم دسترسی مناسب به توالت بهداشتی در سطح شهر علاوه بر اینکه می‌تواند سلامت انسان‌ها را به خطر بیندازد، عزت‌نفس و امنیت شهروندان خصوصا زنان را هم می‌تواند مخدوش کند. اما توسعه و ساخت توالت‌عمومی صرفا به فراهم‌کردن چند چشمه برای دفع بهداشتی مدفوع فروکاسته نمی‌شود. طبق اعلام سازمان ملل، برخی از تجاوزات به زنان و کودکان در کشورهای شرقی و غربی، به دلیل نبود سرویس بهداشتی با حریم خصوصی مطمئن برای این قشر از جامعه رخ می‌دهد و به همین دلیل تامین این فضا در شهرها علاوه بر تامین امنیت، عزت‌نفس شهروندان را هم درنظر می‌گیرد. به همین دلیل بود که روز جهانی توالت در سال 2014 روز «برابری، منزلت و ارتباط میان خشونت‌های وابسته به جنسیت» نام‌گذاری شد تا به ارتباط میان عدم دسترسی به توالت عمومی و نابرابری بپردازد، امری که نتایج آن در توالت‌های عمومی تهران و نحوه توزیع آنها مشهود است.
تهران شهری با توالت‌هایی مردانه
تهران برج دارد، تهران اتوبان چند طبقه، زیرگذر و روگذر دارد، تهران مال‌های عظیم‌الجثه و مجتمع‌های تجاری چندمنظوره دارد اما تهران برای زنانش، برای مادرانش و برای معلولانش حتی به میزان حداقل دستشویی عمومی ندارد. آخرین آمار توالت‌های عمومی تهران متعلق به سال 97 است که روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان زیباسازی شهر تهران از وجود 1365 دستگاه دستشویی عمومی و 9437 چشمه خبر داد. این گزارش نشان می‌داد که بیشترین تعداد دستشویی عمومی در مناطق 4، 5 و 15 تهران و کمترین تعداد در مناطق 9 ،11 و 17 تعبیه شده است. یک سال از ارائه این آمار می‌گذرد و محمدمیرلوحی، عضو شورای شهر روز سه‌شنبه و در یکصدوهفتادوهفتمین جلسه شورای شهر به احداث بیش از 15 مجموعه سرویس بهداشتی در مناطق 16 و 20 اشاره می‌کند و آنها را «سردمداران ساخت سرویس بهداشتی در تهران» می‌خواند. این عضو شورای شهر، سازمان زیباسازی تهران را مسوول تامین سرویس‌های بهداشتی عمومی در شهر تهران می‌داند و می‌گوید که این سازمان باید تامین پل‌های هوایی، پله‌های برقی و سرویس‌های بهداشتی را در دستور کار خود قرار دهد. با اینکه علم شهرسازی سال‌ها فریاد زده است که پل‌های هوایی جایی در شهرهای مردم‌مدار ندارند، اینکه جای مردم در خیابان است، نه بالا و نه پایین آن، به نظر می‌رسد توالت‌های عمومی که باید یکی از ضروری‌ترین و بنیادی‌ترین امکانات یک شهر چند میلیونی باشند هم‌ردیف با غیرضروری‌ترین عنصر شهری یعنی پل‌هوایی قرار می‌گیرند و مسوولیت آن هم به نهادی از شهر واگذار می‌شود که عهده‌دار زیبایی شهر است، آیا توالت‌های عمومی جزو بخش‌هایی از شهر هستند که باید «زیباسازی» شوند؟ برای پاسخ به این سوال کافی است آمار سال 97 توالت‌های تهران را با حداقل استاندارد جهانی قیاس کنیم. اگر جمعیت تهران را طبق آخرین آمار سازمان مرکز آمار ایران (سال95)، 8 میلیون و 671 هزار و 950 نفر لحاظ کرده و از جمعیت شناور و مسافران تهران هم صرف‌نظر کنیم، طبق جدول این گزارش، تعداد توالت‌های عمومی تهران برای مردان از استاندارد جهانی بالاتر است اما وضعیت فعلی در خصوص زنان، مادران و معلولان فاصله قابل‌توجهی با حداقل‌ها دارد. طبق استانداردهای جهانی به ازای هر 3 چشمه مردانه باید 5 چشمه برای زنان تدارک دیده شود اما نگاهی به تعداد چشمه‌های توالت موجود در پایتخت نشان می‌دهد که در احداث سرویس‌های بهداشتی چندان اعتنایی به این استاندارد نشده است و در حال حاضر پایتخت ایران 3 هزار و 400 چشمه دستشویی زنانه تا حداقل استانداردها فاصله دارد، این وضعیت در قبال مادران و معلولان بسیار بغرنج‌تر است زیرا آخرین آمار نشان می‌دهد مادران تهرانی سهمی 4 درصدی از توالت‌های عمومی شهرشان دارند و معلولان هم با گزاره‌های کلی چون «در همه سرویس‌های بهداشتی نیز سعی شده که توالتی برای استفاده معلولان هم تعبیه شود.» یاد می‌شوند، گزاره‌ای که نادرستی‌اش بر هر تهرانی و مسافر تهران هویدا است.
مرداد‌ماه سال ۸۲ شورای شهر تهران به ضرورت ایجاد و توسعه سرویس‌های بهداشتی در سطح شهر پی برد به‌گونه‌ای که در قالب مصوبه‌ای به شهرداری تهران سه ماه فرصت داد تا راهکارهایی را برای حل معضل سرویس بهداشتی در پایتخت با اتکا به ایجاد توالت‌های عمومی ارایه کند. شهرداری نیز با ایجاد کمیته‌ای با شناسایی نقاط پرتراکم و گره‌های شهری و اقدام به ساخت سرویس‌های بهداشتی کرد و حتی باید زمینه بهره‌مندی شهروندان از سرویس‌های بهداشتی پارکینگ‌ها، پاساژها و مجتمع‌های تجاری با هماهنگی مالک را فراهم می‌کرد اما سال گذشته بود که ناهید خداکرمی، رییس کمیته سلامت شورای شهر تهران در گفت‌وگو با «ایسنا» یکی از مشکلات ساخت دستشویی عمومی در تهران را تامین امنیت در سرویس‌های بهداشتی دانسته بود به طوری که این فضاها در زمان‌های خلوت می‌توانستند محلی برای وقوع جرم شوند. البته خداکرمی تاکید کرده بود که این مساله می‌تواند فقط متوجه مناطق کم‌تردد باشد و باید چاره‌ای اندیشید تا در مناطق پرتردد نسبت به دسترسی 24 ساعته به توالت برنامه‌ریزی صورت بگیرد. در همین گزارش بود که مجید فراهانی، رییس کمیته بودجه شورای شهر تهران حل معضل سرویس‌های بهداشتی در تهران را در گروی همکاری با استارت‌آپ‌ها و راه‌اندازی توالت‌های عمومی پولی دیده و گفته بود: «بسیاری از مردم ترجیح می‌دهند به جای تحمل با پرداخت پول از سرویس بهداشتی تمیز استفاده کنند.» با این حال ناهید خداکرمی مهرماه امسال و در گفت‌وگو با «اقتصادآنلاین» به مانع دیگری بر سر احداث چند چشمه سرویس بهداشتی عمومی اشاره کرده بود: «زمانی که کمبود سرویس بهداشتی را در برخی مناطق بررسی کردیم، متوجه شدیم که در مواردی شهرداری صلاح دیده در نقطه‌ای سرویس بهداشتی ایجاد کند اما ساکنان منطقه ممانعت کرده و زمین مناسب در اختیار آنها نگذاشته‌اند.» علاوه بر این مساله، «سرویس‌های بهداشتی در برخی مناطق تهران مانند منطقه 9، محل تجمع کارتن‌خواب‌ها، معتادان و افراد آسیب‌دیده اجتماعی هستند.» امری که ساخت چشمه‌های سفید سرویس‌های بهداشتی را پیچیده‌تر از آن کرده که به نظر می‌رسد.
با تمام این تفاسیر این فقط تهران نیست که شهروندانش را از قضای حاجت دریغ می‌کند و پشت بوته‌ها و شمشادها و کوچه و پس کوچه‌هایش را در عوض به آنها می‌دهد، وضعیت سرویس‌های بهداشتی در جاده‌های کشور هم دست کمی از این بلبشو ندارد.
جاگذاری نامشخص، تعداد نامشخص
مسوول نامشخص
«سرنوشت هزار دستشویی در ابهام» عنوان گزارشی بود که در آن به مساله دستشویی‌های بین‌راهی پرداخت و از آن قول و قرارهای احداث هزار دستشویی بین راهی گفت که اگر احداث می‌شدند و «اگر عسل بر کف این دستشویی‌ها ریخته می‌شد، از خوردن‌شان منصرف نمی‌شدیم.» با اینکه این ادعای اسفندیار رحیم‌مشایی، رییس وقت سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در سال 86 توانست موج خبری درباره دستشویی عمومی راه بیندازد، اما سر آخر نه سرنوشت بودجه و ساخت این دستشویی‌ها مشخص شد و نه وضعیت توالت‌های عمومی بین‌راهی چندان تغییری کرد. با اینکه در آن سال وعده داده شده بود که قرار است در هر 20 کیلومتر یک دستگاه دستشویی عمومی احداث شود، اما با گذشت 12 سال از آن زمان همچنان نحوه جانمایی توالت‌های عمومی شفاف نیست و گردشگران داخلی و خارجی در جاده‌های کشور دست به دامان «توالت صحرایی» می‌شوند. پیرو گزارش یاد شده، این روزنامه گفت‌وگویی با ولی تیموری، معاون گردشگری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی داشت و در این گفت‌وگو از نحوه جانمایی توالت‌های عمومی بین‌راهی سوال کرد. با اینکه در حال حاضر دولت‌هایی مثل استرالیا یا بریتانیا به سادگی پیداکردن توالت عمومی را از طریق اپلیکیشنی ملی ممکن کرده‌اند. معاون گردشگری در خصوص آمار مجتمع‌های خدماتی و توالت‌های بین‌راهی اظهار بی‌اطلاعی کرده و گفته بود: «در مورد مجتمع‌های خدماتی ما هم مثل شماییم. اطلاعاتی در اختیار ما نیست. مجوز این مجتمع‌ها و دستشویی‌ها را من نمی‌دهم.» تیموری در این گفت‌وگو با انتقاد از عملکرد وزارت راه و شهرسازی در نحوه واگذاری مجوز ساخت مجتمع‌های بین‌راهی اشاره کرده بود که این مجوزها یک اشکال عمده دارند و آن لزوم احداث مجتمع بین‌راهی با پمپ‌بنزین و رستوران است که نمی‌تواند برای همه راه‌ها مناسب باشد و راه‌های فرعی فقط به یک دستگاه توالت بین‌راهی و غذاخوری احتیاج دارند. با اینکه تیموری راه درمان بی‌توالتی راه‌های کشور را در بازنگری قوانین دیده بود یا یک بار برای همیشه تکلیف توالت‌های بین‌راهی مشخص شود؛ اما همین کار را هم به عهده مجلس واگذار کرد.
29 آبان روز جهانی توالت است؛ این روز تلنگری است به تمام دولتمردان جهان تا توالت‌های عمومی را بیش از چند «چشمه» و روشویی بدانند. همان طور که در شعار سال 2019 یاد شد، توالت‌های عمومی می‌توانند بستر مناسبی برای اشتغال‌زایی باشند، این امر هم در توالت‌های عمومی شهری و هم بین‌شهری مصداق دارد، در دسترس و کافی بودن توالت‌های شهری در وهله اول متضمن آبرو و شخصیت شهروندانش است. می‌گویند اگر بخواهیم شهری را عمیق‌تر بشناسیم لازم نیست به برج‌ها و پل‌ها و مال‌های تجاری‌اش نگاه کنیم، می‌توان شهری را فقط و فقط با توالت‌های عمومی‌اش شناخت، با تعداد آنها، با نحوه توزیع آنها و با کیفیت آنها، توالت‌عمومی دیگر بستر عذرخواهی‌های مکرر برای به زبان‌آوردن نامش یا شوخی و خنده نیست، توالت عمومی یکی از الزامات رعایت عزت‌نفس شهروندی است.
