سیاست‌ متناقض وزارت اقتصاد و بانک مرکزی

حیدر مستخدمین حسینی برخلاف باور عده ای که روش های اقتصادی دوران جنگ را اکنون نیز کارساز می دانند ، معتقد است شرایط اقتصادی دوران جنگ با شرایط کنونی کاملاً متفاوت است و تنها آن روشها و الگوها کارساز نیست ولی با این حال، برخی حرکت های روانی در کنار راه اندازی بورس ارز جامع آن هم با حضور همه بازیگران حوزه ارز اعم از دولتی و خصوصی می تواند آرامش را به بازار ارز باز گرداند. معاون سابق حقوقی و امور مجلس وزارت امور اقتصادی و دارایی و بانک مرکزی بر این باور است وقتی مردم احساس کنند که کشور با کمبود ذخایر ارزی مواجه است، هجومشان به بازار ارز افزایش می یابد. در حالی که باید این نگرانی از آنها گرفته شود. مشروح گفت‌وگوی فارس با مستخدمین حسینی که دارای کارشناسی اقتصاد، کارشناسی ارشد مهندسی صنایع و علوم اقتصادی و دکترای مدیریت است و در کارنامه کاری اش سوابقی همچون رئیس هیات مدیره شرکت سپرده گذاری مرکزی ایران، عضو شورای عالی بانک‌ها، عضو شورای پول و اعتبار، عضو شورای عالی بورس، عضو هیات پذیرش اوراق بهادار، عضو شورای خرید کالاهای اساسی کشور، عضو هیات امنای صندوق مسکن کارگران، مدیرعامل و عضو هیات مدیره شرکت‌های سازمان صنایع ملی ایران، مدیر کل دفتر تعاونی های مسکن وزارت مسکن، مدیر کل دفتر امور اقتصادی و برنامه ریزی وزارت تعاون دارد را در ادامه می خوانید. پیش از بحث در خصوص بورس ارز، از ماهیت بورس ها بگویید. در طول تاریخ اقتصادی به خصوص در یک قرن اخیر، راهکاری که در اقتصاد باز و آزاد و یا به عبارتی اقتصادهایی که به این سمت حرکت می کنند و هدف گذاریشان به سمت بهره گیری از اقتصاد آزاد و باز است و با آن سروکار دارند، واژه ای به نام بورس است که فعالیتهای اقتصادی خود را با آن مأنوس کرده و فعالیتشان را پی ریزی می کنند. شکل گیری اولیه بورسهایی که تحت عنوان بورس کالا فعال شده اند، به شیکاگو باز می گردد که در آن به عرضه شیر و لبنیات توسط دست اندرکاران دام با بهترین قیمت اقدام می شد. این بورس، با حضور عرضه کنندگان محصولات و آنهایی که از آن استفاده کرده و به فرآوری این محصول به محصولات دیگر اقدام می کردند، شکل گرفت. در پی راه اندازی این بورس، بورسهای دیگری همچون ذرت شکل گرفت و در ادامه نیز بورسهایی تحت عنوان بورس اوراق بهادار پا به عرصه وجود نهادند که طی آن مردم در منافع حاصل از فعالیت واحدهای صنعتی سهیم می شدند و ناشی از شراکتی بود که بین مردم و صاحبان و مالکان سهام به وجود می آمد و موجبات رونق گرفتن این واحدها فراهم می شد. از سویی ایجاد این بورسها سبب می شد تا حضور گروه خاصی که امروز تحت عنوان "انحصارگر" مطرحند به حداقل برسد و فعالان اقتصادی از سطح خرد تا کلان بتوانند با آزادی بیشتر و با انتخاب بهتر در شرایط اقتصادی مطلوب و شفاف، فعالیتهای اقتصادی خود را پیش ببرند. بورسها با این نیت راه اندازی شده اند که بتوانند موجبات اجرای عدالت، شفاف سازی در اقتصاد، حذف انحصارگران در بورسهای مختلف و بحث انتخاب با لحاظ شرایط موجود اقتصادی را فراهم کنند به طوری که متقاضیان بتوانند خود انتخابگر قیمت برای خرید محصول، خرید سهام و خرید ارز باشند. در حال حاضر بورسهای کالا در جهان رونق بسیاری دارند و پایه اقتصاد سرمایه داری در چهارچوب تنوع بورسها شکل می گیرد. بنابراین انواع فلزات، انواع محصولات کشاورزی و انواع سهام بنگاههای اقتصادی در قالب بورسها عرضه می شوند. در ایران نیز در دهه 40 بورس اوراق بهادار شکل گرفت. این بورس از پیشقراولان بورس اوراق بهادار در آن زمان بود. فعال کردن این بورس در آن زمان به منزله سهیم کردن مردم در بنگاههای اقتصادی، کارخانجات و... بود. بورس کالا نیز چندسالی است که شکل گرفته که خود طلوع جدیدی در حوزه فعالیتهای اقتصادی است. این بورس در شرایطی ایجاد شد که منافع بسیاری را نصیب واسطه گرانی می کرد که بین تولید تا مصرف محصولاتی همچون فولاد و... قرار داشتند. ایجاد این بورس ضمن حذف واسطه گران، به سامان بخشی قیمتها نیز کمک شایانی کرد. تعریف شما از بورس چیست؟ بورس محلی است که در آن کلیه عرضه کنندگان فعالیت، خدمات و محصول خود را عرضه می کنند و تمام کسانی که به آن خدمات، فعالیت و محصول نیازمند هستند به آن مراجعه می کنند و به این ترتیب تبادلی بین عرضه و تقاضا صورت می گیرد. این عرضه و تقاضا قیمتها را تعیین می کند. این قیمت تعیین کننده تصمیم گیری و تصمیم سازی آن حوزه فعالیت است. این تعریف را می توان به تمام بورسهای دنیا که تا اینجا شکل گرفته اند، تعمیم داد. اشاره کردید که قیمت مبتنی بر عرضه و تقاضا شکل می گیرد اگر قیمت بالا باشد در این شرایط تکلیف چیست؟ در شرایطی که قیمت در بورسی مانند بورس کالا در خصوص محصولی مثل شیر بالا می رود، دولتها به جای دخالت در بازار و تلاش برای دستکاری قیمت، سعی می کنند که به آن محصول، یارانه اختصاص دهند تا مردم بتوانند محصول مورد نظر را با قیمت مناسب تهیه نمایند. به این ترتیب قاعدتاً نباید دولت در قیمتگذاری در بورس دخالت کند؟ بله. در بورسهای مختلف دنیا وقتی ماهیت حقوقی بورسها شکل می گیرد، دولتها در تعیین قیمت اصلاً دخالت نمی کنند و این عرضه و تقاضاست که قیمت خدمت، محصول و یا یک فعالیت را تعیین می کند. از شکل گیری بورس ارز در جهان بگویید. از زمان شکل گیری شبکه های جدید آی تی و ظهور پدیده های الکترونیکی، ارز نیز مورد داد و ستد قرار می گیرد. در حال حاضر گروههای وسیعی درگیر بحث خرید و فروش ارز هستند. بخشی از آن تحت عنوان فارکس انجام می شود. فعالیت در این حوزه حدود سه دهه است که آغاز شده و مبدا شکل گیری آن نیز کشورهایی مانند آمریکا و انگلیس بوده است. سطح اطلاعات و نیز عوامل اثرگذار در این حوزه بسیارند و هر شوک و حادثه ای که روی ارز تأثیر بگذارد، این داد و ستد را تحت تاثیر قیمت قرار می دهد. در قالب این فعالیت، ارزها، شمش، طلا و... از طریق اینترنت خرید و فروش می شوند. بورس ارز به زبان ساده به چه معنی است؟ در تعریف ساده و کلی می توان آن را عرضه ارز از یک طرف و تقاضای ارز در نقطه مقابل آن دانست که از برخورد آن ها نرخ ارز تعیین می شود. در طرف عرضه ارز ، کلیه دست اندرکاران و تامین کنندگان ارز (دولت ، مؤسسات و شرکت های دولتی ، خصوصی ، بانک ها ، صادر کنندگان و ...) و از طرف مقابل کلیه مصرف کنندگان (دولت ، مؤسسات و شرکت های دولتی ، خصوصی ،بانک ها ، وارد کنندگان ، دانشجویان ،بیماران و ...) از شکل گیری بورس ارز در ایران بگویید. زمانی که رئیس هیأت مدیره بورس اوراق بهاردار بودم، طی جلساتی بحث تشکیل بورس ارز، نفت، انرژی و... مطرح شد ولی تشکیل این بورسها در آن زمان به عنوان نیاز اقتصادی کشور تلقی نشد. از طرفی نیز به برخی مشکلات حقوقی، قانونی و غیرشرعی آن اشاره شد که اعتقاد داشتم که مبانی شرعی و قانونی مربوط به آن باید رفع گردد. در آن زمان اعلام کردیم که اگر بورس ارز یا شبه فارکس شکل نگیرد، اقتصاد دچار زیان خواهد شد که در آن زمان این بحثها جدی گرفته نشد. آنچه اکنون در ارتباط با بورس ارز مطرح شده، بورس ارز جامع ، نیست و قرار است تنها بخشی از صحنه آرایی بورس ارز در قالب آن شکل گیرد. با این اوصاف، تشکیل چنین بورسی قادر به تک نرخی کردن ارز نیست. در حالی که هدف اصلی از راه اندازی بورس ارز، تک نرخی کردن ارز است. در بورس ارز باید کلیه عرضه کنندگان و متقاضیان حضور داشته باشند. به این ترتیب تمام بازیگران حوزه ارز باید ارز خود را در اختیار جایی به نام بورس ارز قرار دهند و تمام متقاضیان ارز نیز اعم از موسسات دولتی، شرکتهای خصوصی، بانکها، مردم، دانشجویان، بیماران و... نیز به تهیه ارز مورد نیاز خود از این محل اقدام کنند. چرا از نظر شما بورس ارزی که قرار است ایجاد شود، بورس جامعی نیست؟ به این دلیل که بورس ارز جامع باید قادر باشد نرخ ارز را تک نرخی کند و برای این منظور نیاز است که تمام بازیگران عرضه کننده ارز و نیز متقاضیان ارز در این بورس حضور داشته باشند. اما آنچه تاکنون در خصوص بورس ارز مطرح شده است، در این بورس همه بازیگران عرضه و تقاضا حضور نخواهند داشت. اگر بورس ارز راه اندازی شد و قیمت ارز در آن بالا بود در این شرایط تکلیف چیست؟ بالا بودن قیمت یک واقعیت اقتصادی است ولی در کنار آن دولت به جای دخالت در تعیین قیمت، به پرداخت یارانه ریالی به بخشی از فعالیتهای جامعه اقدام می کند که این یارانه می تواند به بیماران، دانشجویان، کالاهای اساسی، نهاده های دامی و... اختصاص یابد. این افراد ارز خود را از بورس تهیه کرده و در کنارش از یارانه ای که دولت آن را تأمین می کند، بهره می گیرند. این یارانه به صورت ریالی از سوی دولت پرداخت می شود. اتاقی برای ارز به نرخ مرجع اختصاص داده شده که می تواند تالی فاسدها (پیامدهای نامطلوب) زیادی را به دنبال داشته باشد. به این شکل که وقتی تفاوت بین نرخ ارز مرجع و بازار افزایش می یابد، آنچه رخ می دهد اوراینویس ( Over invoice) (نشان دادن قیمت بیش از قیمت فاکتور) است. به این معنی که افرادی که با ارز در ارتباط هستند می توانند با متقاضیان در خارج کشور تبانی کنند و قیمت محصولات را بیش از آنچه هست در فاکتورها نشان دهند. به عنوان مثال اگر قیمت واقعی کالایی 100 دلار است، این کالا با نرخی مثلاً 120 دلار وارد اقتصاد کشور می شود که 20 دلار بیشتر از قیمت واقعی آن و نیز 20 دلار بیشتر از قیمت آن در خارج کشور است. چنانچه ارتباط متقاضی با خارج کشور قطع شود، عملاً تالی فاسد آن به حداقل می رسد. مهمترین مزیت بورس ارز چیست؟ تک نرخی کردن ارز و به حداقل رساندن سفته بازی به کمک آن و نیز به حداقل رساندن تالی فاسدها از جمله مزایای راه اندازی این بورس می باشد که می توان آن را به پشتوانه تجربیات و نظرات کارشناسی راه اندازی کرد و به آن شکل حقوقی بخشید. اکنون برای کاهش نرخ ارز از روشهایی همچون راه اندازی اتاق مبادلات ارزی ، بورس ارز و... استفاده می شود، در زمان حضور شما در بانک مرکزی و در واقع در دوره آقای مظاهری از چه روشهایی استفاده می شد؟ سیاستهای ارزی در قالب سیاستهای پولی در راستای سیاستهای اقتصادی تدوین می شوند. یکی از وظایف وزارت اقتصاد تنظیم سیاستهای اقتصادی است. وقتی سخن از سیاستهای اقتصادی است باید گفت این سیاست اجزایی دارد که شامل سیاست بازار کار، بازار کالا، سیاستهای پولی، سیاست مالی و بودجه ای، ارز و .... است. وزارت امور اقتصاد دارایی مسئولیت آنها را برعهده دارد و هر کدام از نهادها مسئول اجرای یکی از سیاستها هستند. چنانچه بین این سیاستها ناهمخوانی وجود داشته باشد وزارت اقتصاد جهت گیری لازم را برای اجرای صحیح سیاستها به مجری آن سیاست می دهد. براین اساس بانک مرکزی که مسئول اجرای سیاستهای ارزی است، این سیاست را متناسب با سیاستهای اقتصادی و در راستای پیشبرد اهداف آن به اجرا در می آورد. آنچه مسلم است اینکه سیاستهای پولی و ارزی هم راستا با سیاستهای اقتصادی نیست. از سویی نیز سیاستهای اقتصادی شکلی روشن و شفاف ندارند و مسئولان سیاستگذاری اقتصادی در حوزه های مختلف کار، کالا، پولی، ارزی و... سردرگم هستند. بنابراین بانک مرکزی یکی از وظایفش اعمال این هماهنگی ها با سیاستهای اقتصادی است. آنچه که در گذشته عمل می کردیم، در عمل چنین بود که بانک مرکزی وظایف خود را همراستا با سایر سیاستها انجام می داد. بانک مرکزی مسئول تنظیم نرخ ارز بود. در قالب بودجه نرخ تعیین و توسط مجلس تصویب می شد و بانک مرکزی موظف به اجرای آن بود. زمانی که نرخ ارز در بازار افزایش می یافت بانک مرکزی برای کاهش آن ارز به بازار تزریق می کرد. یعنی در شرایطی که نیاز به ارز بیشتر بود، بانک مرکزی ارز را به بازار تزریق می کرد. اگر ارز بیشتر از مقدار مورد نیاز بود، دیگر ارز به بازار تزریق نمی شد و تعادل سیاست اقتصادی ناشی از این هماهنگیها حاصل می شد. به نظر شما بورس ارز کارآتر است یا دیگر روشها همچون بازار فرعی و...؟ بورس ارز البته به شرط تشکیل بورس ارز جامع که راه اندازی آن به شرط اجرای درست، به نفع اقتصاد کشور است. در مسیر راه اندازی این بورس باید بحث جامعیت آن در نظر گرفته شود. چراکه در اقتصاد فاکتورهای بسیاری مطرح است. بخشهای مختلف اقتصاد مانند ظروف مرتبطه هستند. باید به اقتصاد به عنوان یک سیستم نگریسته شود. اگر باورمان این باشد که اقتصاد یک سیستم است و هر یک از بازارها بخشی از این سیستم هستند، با رعایت تعادل در هر بازار دیگر بخشهای اقتصادی صدمه نمی بینند. در غیر این صورت اتفاقی می افتد که اکنون پیش آمده است. در حال حاضر برای بهبود وضعیت بازار چه می توان کرد؟ برخی معتقدند در شرایط کنونی می توان از روشهای دوران جنگ بهره گرفت در حالیکه شرایط اقتصادی کنونی با شرایط دوران جنگ متفاوت است. بنابراین تنها نمی توان از الگوها و روشهای آن دوران بهره گرفت. نکته مهم در ارتباط با وضعیت کنونی بازار ارز آن است که نرخ ارز مرجع برداشته شود. بورس ارز جامع ایجاد شود و همه بازیگران ارز از دولتی تا خصوصی را در این بورس متمرکز کرد. قطعا مسئولیت این بورس با بانک مرکزی خواهد بود که سیاستهای ارزی را برعهده دارد. توصیه شما به دولت در حوزه ارز چیست؟ دولت در ارتباط با حوزه ارز باید یک سیاست جامع کارشناسی شده متکی بر نظرات کارشناسی داشته باشد. تصمیم گیری در این حوزه یک تصمیم ملی است و آثار اقتصادی آن زندگی خانوارها را تحت تأثیر قرار می دهد. در این ارتباط باید کاری کرد که مردم دغدغه ای از ناحیه افزایش نرخ ارز نداشته باشند و هر روز خود را درگیر نرخ ارز نکنند. این امکانپذیر نیست مگر در شرایطی که نرخ ارز واقعی مبتنی بر مکانیزم بازار معرفی شود و بنگاه های اقتصادی نیز به تبعیت این مکانیزم در حوزه اقتصاد همگام با آرامش و توسعه به فعالیت بپردازند. زمینه جایگزین برای عدم حضور مردم در حوزه ارز به سمت اصلاح و آزاد سازی نرخ سود بانکی است تا مردم در یک سازمان تعریف شده اقتصادی (بازار پول) وجوه خود را سپرده گذاری تا از سود آن بهره برداری نمایند و بانک ها نیز وجوه تجهیز شده را برای افزایش تولید ملی و اشتغال هدایت نمایند.