بیم‌ها و امیدها در یک‌سالگی توافق پکن

اقتصاد آنلاین - محمد بیات؛ پس از توافق ژوئن 2023 میان نمایندگان  امنیتی عالی رتبه ایران و عربستان سعودی در پکن نوعی خوشبینی کوتاه مدت در میان برخی تحلیلگران مسائل منطقه پیرامون حل‌وفصل تمام پرونده‌های میان تهران- ریاض و آغاز فصل جدید در خاورمیانه شکل گرفت. البته گروهی دیگر با اشاره به نیازهای امنیتی ایران و سعودی (پس از نارآرامی‌های پاییز 1401 ایران و تشدید حملات مقاومت یمن علیه تاسیسات نفتی سعودی) و تغییر رویکرد سیاست خارجی کشورهای منطقه، صلح پکن را صرفا نقطه آتش‌بس نه تعامل راهبردی دانستند. حال در آستانه یک‌سالگی این توافق تاریخی، بار دیگر منطقه خاورمیانه درگیری بحران خطرناک و پیچیده شده است. عملیات طوفان الاقصی و به دنبال آن حمله گسترده اسرائیل به باریکه غزه سبب فعال شدن گسل‌های تنش در سراسر منطقه منا شده است. در چنین شرایطی سوال کلیدی بسیاری از کارشناسان آن است که صلح میان تهران- ریاض تا چه اندازه به بهبود صلح و ثبات در خاورمیانه کمک کرده و اساسا دست آوردهای توافق پکن برای این دو قدرت بزرگ چه بوده است؟

توافق پکن سبب شکسته شدن طلسم هفت ساله قطع روابط دیپلماتیک ایران و عربستان سعودی شد

اگر ما به نوعی «عقل گرایی سودمحور» در حوزه سیاست خارجی معتقد باشیم آنگاه توافق پکن در برخی حوزه‌ها منافع تهران را تامین کرده اما در برخی بخش‌ها هنوز آورده‌ای برای کشور نداشته است. بیش از یک دهه جنگ نیابتی و درگیری میان محور مقاومت و بلوک محافظه کار سنی، ضمن وارد شدن آسیب جدی به منافع هر یک از طرفین منازعه، سبب ایجاد چرخه غیرضروری رقابت ژئوپلیتیکی در منطقه خلیج فارس و حوزه شامات شد. به عبارت دیگر بازی «حاصل جمع صفر» میان تهران- ریاض در منطقه این نکته را به دو کشور یادآوری کرد که برای تامین منافع‌شان باید سیاست‌های قدیمی را کنار گذاشته و طرحی نو دراندازند. پس از قریب به دوساله مذاکره امنیتی میان ایران- سعودی در دوران نخست مصطفی الکاظمی در بغداد، نهایتا دو کشور با میانجی گری بازیگر جدید منطقه غرب آسیا یعنی چین به نقطه صلح رسیدند.

بازگشت سوریه به اتحادیه عرب

پس از آب شدن یخ روابط ایران- سعودی، نظم امنیتی منطقه غرب آسیا دچار تغییرات شگرفی شد. بشار اسد که سال‌ها به عنوان دشمن اصلی دولت‌های محافظه کار سنی و اخوانی شناخته می‌شد، حال در وضعیت متفاوتی قرار گرفته است. عادی سازی روابط سوریه با عربستان سعودی، بازگشت دمشق به اتحادیه عرب و توافق میان ریاض- صنعا از یک سو و در سوی دیگر بهبود روابط میان ایران با مصر، اردن و بحرین سبب تبدیل وضعیت «جنگ سرد» میان تهران- ریاض به «صلح سرد» شد. با وجود پیشرفت‌های حاصل شده در روابط دو کشور اما به نظر می‌رسد همچنان تاثیرات این توافق در لبنان به صورت کامل ظاهر شده نشده و ناظران بیرونی رویا احیای توافق «طائف» را در ذهن آرزو می‌کنند. 

بهبود روابط ایران با کشورهای محافظه‌کار سنی

با وجود روند مثبت عادی سازی روابط دیپلماتیک و بهبود روابط متحدان منطقه‌ای دو کشور اما به نظر می‌رسد هنوز میوه صلح پکن در حوزه توسعه روابط اقتصادی یا جذب سرمایه گذاری خارجی قابل برداشت نیست! برخی تحلیلگران معتقدند اساسا تهران- ریاض به دلیل داشتن اقتصاد سیاسی شبیه به یکدیگر، با فرض رفع (یا معافیت) تحریم‌ها و کنار گذاشتن بدبینی‌های گذشته تنها تا سقف 3 میلیارد دلار می‌توانند سطح روابط تجاری را ارتقا دهند. این در حالی است که سطح روابط تجاری میان ایران و امارات عربی متحده از مرز 24 میلیارد دلار عبور کرده است! در حوزه جذب سرمایه سعودی با وجود برخی امیدواری‌های اولیه در خصوص توسعه معادن و حضور در بخش گردشگری ایران اما به نظر می‌رسد این تصورات ابتدایی با واقعیت‌های میدانی فاصله بسیار زیادی دارد. به نظر می‌رسد ریاض قصد ندارد تا در شرایط برابر به سمت گسترش روابط تجاری با ایران حرکت کند بلکه قصد دارد از سرمایه‌های خود به مثابه اهرم فشار برای کنترل رفتار تهران و گروه‌‎های مقاومت در منطقه بهره ببرد. بی‌شک ورود به چنین مناسباتی اگر در کوتاه مدت فوایدی برای کشور داشته باشد اما در بلندمدت به وابستگی متقابل متوازن تهران- ریاض کمک نمی‌کند. البته گروه دیگر از کارشناسان معتقدند منافع ایران در توافق پکن را کشور میانجی با تضمین خرید نفت و تامین منابع ارزی دولت تامین می‌کند.

دیدار سفیر عربستان سعودی با رئیس اتاق بازرگانی

طی یک سال اخیر اما تمام مسائل میان ایران و سعودی حول محور عادی سازی روابط یا مذاکره میان اتاق‌های بازرگانی دو طرف برای گسترش روابط اقتصادی نبوده است. اتفاقاتی همچون ادعا مشترک عربستان و کویت نسبت به میدان گازی آرش (الدره)، لغو حج عمره و حواشی بازی سپاهان و الاتحاد نشان دهنده تمایل ریاض برای ترسیم خطوط قرمز جدید در روابط با تهران است. مجموع این اقدامات سبب شد تا ماه عسل ایران- سعودی خیلی زود پایان یافته و عینک واقع بینی جای رویاهای غیرواقعی را بگیرد. حال تهران باید تصمیم بگیرد تا در دوران جدید برای تنظیم روابط با عربستان قصد دارد به صورت یکجانبه منافع ریاض را به رسمیت شناخته و به تامین آنها کمک کند یا آنکه به دنبال ایجاد نوعی روابط «برابر» براساس احترام متقابل است؟

منطقه غرب آسیا در آستانه بازتعریف نظم سیاسی- اقتصادی قرار دارد. مسیری که از سال 2020 آغاز شده همچنان ادامه دارد و بلوک‌های قدرت در خاورمیانه با پیگیری سیاست تنش زدایی و چندقطب گرایی همچنان در حال انطباق خود با شرایط جدید هستند. وقوع اتفاقات ضدسیستمی مانند عملیات طوفان الاقصی با آنکه سبب ایجاد مانع موقت در پیشبرد این روند می‌شود اما خود پتانسیل آن را دارد که تبدیل به سکو پرتابی برای توسعه تسریع در روندهای جدید منطقه‌ای شود. برهمین اساس برخی تحلیلگران معتقدند پس از اعلام آتش بس پایدار در غزه باید منتظر سرعت گرفتن روند عادی سازی روابط میان ریاض- تل‌آویو باشیم. در صورت تحقق این سناریو آنگاه صلح پکن برای عربستان تبدیل به عاملی بازدارنده در برابر واکنش احتمالی ایران و محور مقاومت خواهد شد. در چنین صحنه آرایی ایران باید با توجه به ابرپرونده‌هایی همچون «مسئله جانشینی»، «حفظ عمق راهبردی»، «آینده توسعه ایران» و «چالش‌های امنیتی داخل کشور» دست به اتخاذ تصمیماتی سخت و سرنوشت ساز بزند.