تهران، مسیر صلح در قفقاز جنوبی / اهداف نشست ۳+۳ چه بود؟
برگزاری نشست «۳+۳» در تهران به معنای بازگشت گزینه «دیپلماسی» بر روی میز کشورهای ذی‌نفع در منطقه قفقاز جنوبی و افزایش شانس توسعه روابط اقتصادی- کریدوری بر پایه اصولی همچون «عدم استفاده از زور»، «عدم مداخله در امور داخلی» و «حسن همجواری» میان ایران، روسیه، ترکیه، ارمنستان، گرجستان و جمهوری آذربایجان است.
اقتصاد آنلاین، محمد بیات: یک‌شنبه شب یکم آبان، تهران میزبان نشست وزرای خارجه پنج کشور ایران، روسیه، ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان در قالب «۳+۳» با عنوان «نوبت صلح، همکاری و پیشرفت در قفقاز جنوبی» بود. براساس اخبار منتشر شده در رسانه‌ها به نظر می‌رسد دستور کار اصلی این نشست تمرکز بر روی موارد اختلافی در پرونده‌های منازعه باکو- ایروان، امکان‌سنجی بازگشایی کریدور زنگزور و توسعه همکاری‌های اقتصادی بوده است. سال گذشته نخستین اجلاس «۳+۳» در سطح معاونان وزیرخارجه در روسیه برگزار شد. نکته جالب توجه غیبت گرجستان به عنوان یکی از کشورهای حوزه قفقاز جنوبی در اجلاس‌های مسکو و تهران است. در پایان این نشست یک روزه بیانیه ۹ ماده‌ای منتشر شد که مهم‌ترین فرازهای آن بر مسائلی همچون «حل‌وفصل مسالمت آمیز اختلافات»، «عدم مداخله در امور داخلی»، «همکاری‌های اقتصادی- فرهنگی»، «تقویت تعاملات دو و چندجانبه» و «حمایت از روندهای معطوف به عادی سازی روابط دولت‌های منطقه» تاکید دارد.
حضور وزرای خارجه ایران، ترکیه، روسیه، جمهوری آذربایجان و ارمنستان در نشست «۳+۳» تهران
در نگاه تحلیل‌گران نشست تهران حاصل دوسال دیپلماسی فعال ایران با هدف مدیریت تنش‌ها در مرزهای شمال‌غربی و تامین منافع درازمدت کشور در مسیر «کریدور میانی» است. پیش از برگزاری این نشست محور آنکارا- باکو از طریق اجرای عملیات ویژه ضدتروریستی در مناطق آزاده شده قره‌باغ، برگزاری رزمایش‌های مشترک نظامی، دیپلماسی فعال در مسکو- بروکسل- واشنگتن و اخذ کمک‌های نظامی- اطلاعاتی از رژیم صهیونیستی سعی داشت تا زمینه عقب‌نشینی ایروان و ایجاد کریدور زنگزور بدون اعمال حاکمیت ایروان را وارد فاز اجرایی کند اما با افزایش فشارهای تهران و نظر منفی روسیه نسبت به افزایش تنش‌ها در منطقه، این موضوع فعلا از دستور کار ترک‌ها خارج شده است. هم‌زمان با برگزاری نشست «۳+۳» در تهران؛ کشورهای ترکیه و جمهوری آذربایجان اقدام به برگزاری رزمایش مشترک نظامی «مصطفی کمال آتاترک ۲۰۲۳» در باکو، نخجوان و برخی مناطق تازه آزاد شده کردند. در این رزمایش ماموریت‌هایی مانند ساخت پل‌های پانتونی برای عبور از رودخانه و مقابله با دشمن فرضی در دستور کار نیروهای نظامی آذری- ترک قرار داشت. تحلیل‌گران معتقدند هم‌زمانی این رزمایش با نشست تهران هشداری آشکار از سوی محور تورانی خطاب به ایران و ارمنستان است.
رزمایش مشترک نظامی مصطفی کمال آتاتورک ارتش‌های ترکیه و جمهوری آذربایجان – اکتبر ۲۰۲۳
در سوی مقابل جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از مخالفان اصلی شکل‌گیری کریدور زنگزور و تغییر مرزهای بین‌المللی با دنبال کردن سلسله اقداماتی در بخش‌های نظامی، اقتصادی و دیپلماتیک نقشی بازدارنده در روند کنترل تنش‌ها در منطقه ایفا کرده است. به عنوان مثال در نهم مهرماه ۱۴۰۰ سپاه پاسداران و ارتش با برگزاری رزمایش «فاتحان خیبر» نسبت به حضور عوامل رژیم صهیونیستی در مرز مشترک ایران- جمهوری آذربایجان و تغییر مرزها به باکو هشدار دادند. یکسال بعد یعنی در بیست‌ونهم مهرماه ۱۴۰۱ امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه ایران با افتتاح کنسولگری ایران در کاپان استان سیونیک، بار دیگر بر خط قرمز تهران در مناقشه ایروان- باکو تاکید کرد. مقام معظم رهبری با عنوان عالی‌ترین مقام سیاسی در ایران، ضمن اشاره بر حق حاکمیت جمهوری آذربایجان بر سرزمین‌های تازه آزاد شده قره‌باغ، خواستار عدم تغییر مرزهای بین‌المللی و حفظ حقوق ارامنه شدند. مجموع این اقدامات سبب شده است تا تهران به عنوان یکی از موانع اصلی در مسیر اجرایی شدن طرح کریدوری ترکی- آذری شناخته شود.
افتتاح کنسولگری ایران در استان سیونیک ارمنستان
علاوه بر این به نظر می‌رسد سایر بازیگران بین‌المللی مانند فرانسه، هند و آمریکا نیز با ارائه حمایت سیاسی- نظامی از ارمنستان سعی کردند تا نوعی موازنه قوا در برابر جریان پان‌ترکیسم ایجاد کنند. به عنوان مثال در دسامبر ۲۰۲۲ شرکت هندی تولیدکننده محصولات دفاعی در قراردادی به ارزش ۱۵۵ میلیون دلار متعهد به تامین سیستم‌های توپخانه‌ای ۱۵۵ میلی‌متری به مدت ۳ سال شد. پیش از ایروان در قراردادی به ارزش ۲۵۰ میلیون دلار اقدامات به خرید تسلیحات پدافندی مانند موشک‌های ضدتانک کرده بود. هم‌زمان با نشست تهران، سباستین لکورنو وزیر دفاع فرانسه خبر از نهایی شدن فروش سیستم‌های راداری «گرند مستر ۲۰۰ تالس» و سیستم‌های ضدهوایی به ایروان خبر داد. واشنگتن نیز با سو استفاده از تشدید اختلافات سیاسی میان ایروان- مسکو، در شهریورماه ۱۴۰۲ آغاز به برگزاری رزمایش مشترک نظامی با ارمنستان به نام «شریک عقاب» کرد. عدم حمایت کافی روسیه از ارمنستان و بی‌اعتمادی شکل‌گرفته میان مسکو- ایروان عامل اصلی افزایش نقش قدرت‌های فرامنطقه‌ای در تحولات قفقاز جنوبی ارزیابی می‌شود.
برگزاری رزمایش مشترک آمریکا و ارمنستان به نام «شریک عقاب»
شاید مهم‌ترین پیام نشست «۳+۳» تهران تقویت سازوکارهای گفتگو درون منطقه‌ای با هدف کاهش نقش بازیگران خارجی در بحران قفقاز جنوبی است. بی‌شک حضور اعضای ناتو و هم‌پیمانان راهبردی غرب بحران ارمنستان- جمهوری آذربایجان در درازمدت منافع بلندمدت ایران و روسیه را به صورت مستقیم تهدید خواهد کرد. به عنوان مثال گسترش روابط نظامی- امنیتی باکو- تل‌آویو خطر امنیتی علیه مراکز حساس نظامی- اتمی کشورمان ارزیابی می‌شود. همچنین گسترش روابط امنیتی ایروان- واشنگتن ضمن از بین بردن یکپارچگی و وحدت کشورهای «خارج نزدیک» روسیه، زمین ظهور خطر حیاتی در مرزهای جنوبی تزارها را فراهم خواهد کرد.
در چنین شرایطی اگر آنکارا- باکو به دنبال توسعه مسیرهای اقتصادی و در عین حال حفظ ثبات در منطقه قفقاز جنوبی هستند باید ملاحظات امنیتی تهران- مسکو را در نظر بگیرد. حضور قدرت‌های متخاصم در مرزهای کشورهای همسایه، تلاش برای تغییر مرزهای بین‌المللی و دور زدن کشورهای در مسیر «کریدور میانی» نه تنها موجب شکل‌گیری مسیر ریلی برای اتصال بازارهای شرق- غرب نمی‌شود، بلکه ممکن است زمینه وقوع یک درگیری گسترده را میان دولت- ملت‌های این منطقه فراهم آورد. در چنین شرایطی لازم است تا کشورهای عضو پلت‌فرم «۳+۳» با زدن عینک واقع‌بینی منافع یکدیگر را به رسمیت بشناسند تا از این طریق بتوانند به سمت گسترش همکاری‌های اقتصادی- کریدوری و تثبیت صلح منطقه‌ای حرکت کنند.
توافق بر سر اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان از طریق خاک ایران
توافق اخیر میان تهران- باکو برای ساخت جاده و مسیر ریلی نخجوان از طریق خاک ایران نشان دهنده بازگشت کشورهای منطقه به نوعی «واقع‌گرایی» و «عمل‌گرایی سیاسی» در منطقه قفقاز جنوبی است. با اتصال خاک جمهوری آذربایجان به منطقه نخجوان از طریق مسیر ایران، دیگر آنکارا- باکو نیازی به افزایش فشار به ارمنستان و نقض حاکمیت ایروان در استان سیونیک برای راه اندازی کریدور زنگزور ندارند. ایجاد و تکمیل این مسیر ارتباطی می‌تواند مقدمه پایان تنش‌ها در منطقه و تامین منافع تمام کشورهای ذی‌النفع در قفقاز جنوبی باشد. برخی تحلیل‌گران معتقدند یکی از دست آوردهای احتمالی این توافق چندجانبه کاهش نقش ضدامنیتی رژیم صهیونیستی و آمریکا در مرزهای ایران و روسیه خواهد بود.
