بانکداری اسلامی چیست؟

 دو اصل اساسی بانکداری اسلامی، تقسیم سود و زیان و ممنوعیت اخذ و پرداخت بهره توسط وام‌دهندگان و سرمایه‌گذاران است.

نکات کلیدی

• بانکداری اسلامی که به عنوان امور مالی اسلامی یا امور مالی منطبق با شریعت نیز شناخته می‌شود، به امور مالی یا فعالیت‌های بانکی خاصی اطلاق می‌شود که به شریعت (قوانین اسلامی) پایبند باشند.
• دو اصل اساسی بانکداری اسلامی، تقسیم سود و زیان و ممنوعیت اخذ و پرداخت بهره توسط وام‌دهندگان و سرمایه‌گذاران است.
• بانک‌های اسلامی از طریق مشارکت در سهام کسب سود می‌کنند، که این امر مستلزم آن است که وام‌گیرنده به جای پرداخت بهره، سهمی از سود خود را به بانک پرداخت کند.
• برخی از بانک‌های متعارف دارای باجه‌ها یا بخش‌هایی هستند که خدمات بانکداری اسلامی تعیین شده را به مشتریان خود ارائه می دهند.

نحوه عملکرد شیوه‌های بانکداری اسلامی

بیش از 560 بانک و بیش از 1900 صندوق سرمایه‌گذاری مشترک در سراسر جهان وجود دارند که از اصول اسلامی پیروی می‌کنند. طبق گزارش سال 2022 شرکت اسلامی توسعه بخش خصوصی (ICD) و Refinitiv، بین سال های 2015 تا 2021 ارزش دارایی‌های مالی اسلامی از 2.17 تریلیون دلار به حدود 4 تریلیون دلار رسیده است و پیش‌بینی می‌شود که تا سال 2026 به 5.9 تریلیون دلار افزایش یابد.

این رشد عمدتاً ناشی از رشد اقتصاد کشورهای مسلمان (به ویژه کشورهایی است که از افزایش قیمت نفت منتفع شده اند).

توجه داشته باشید

بر اساس گزارش رتبه‌بندی اس اند پی گلوبال، صنعت مالی اسلامی جهانی در سال‌های 2021 و 2022 به دلیل افزایش انتشار اوراق قرضه و تداوم بهبود اقتصادی در بازارهای مالی رشد کرده است. دارایی‌های اسلامی نیز علیرغم همه‌گیری، در سال 2020 بیش از 10 درصد افزایش یافته‌اند.

بانکداری اسلامی مبتنی بر اصول دین اسلام است، زیرا این اصول به معاملات تجاری نیز مربوط می‌شوند. اصول بانکداری اسلامی برگرفته از قرآن است که کتاب اصلی دین اسلام است. در بانکداری اسلامی، تمام معاملات باید با شریعت، قوانین حقوقی اسلام (بر اساس آموزه‌های قرآن) مطابقت داشته باشند. قواعدی که در بانکداری اسلامی بر معاملات تجاری حاکم هستند، فقه المعملات نامیده می شوند.

به کارکنان مؤسساتی که به بانکداری اسلامی پایبند هستند، اطمینان می‌شود که در حین انجام امور تجاری، از اصول اساسی قرآن عدول نکنند. هنگامی که اطلاعات یا راهنمایی بیشتری لازم باشد، بانکداران اسلامی به علمای فرهیخته مراجعه یا از استدلال مستقل مبتنی بر دانش و رویه‌های عرفی استفاده می‌کنند.

یکی از تفاوت‌های اساسی بین نظام‌های بانکداری متعارف و بانکداری اسلامی در این است که بانکداری اسلامی ربا و سفته‌بازی را ممنوع می‌کند. شرع اکیداً هرگونه سفته‌بازی یا قمار را که از آن به عنوان مایسر یاد می‌شود، ممنوع کرده است.

شرع هم‌چنین دریافت بهره وام را ممنوع کرده است. علاوه‌بر این، هر گونه سرمایه گذاری شامل اقلام یا موادی که در قرآن ممنوع شده است - از جمله مشروبات الکلی، قمار و گوشت خوک - نیز ممنوع است. به‌این ترتیب، بانکداری اسلامی را می‌توان یک شکل فرهنگی متمایز از سرمایه‌گذاری اخلاقی در نظر گرفت.

مهم

یک بانک اسلامی کاملاً با استفاده از اصول اسلامی اداره می‌شود، در حالی که باجه اسلامی به خدماتی اطلاق می‌شود که بر اساس اصول اسلامی توسط یک بانک متعارف ارائه می‌شوند. برخی از بانک‌های تجاری خدمات بانکداری اسلامی را از طریق باجه‌ها یا بخش‌های اختصاصی ارائه می‌دهند.

بانک‌های اسلامی برای کسب درآمد بدون دریافت بهره، از سیستم‌های مشارکت در سهام استفاده می‌کنند. مشارکت در سهام به این معناست که اگر بانکی به کسب و کاری وام دهد، این کسب‌وکار وام را بدون بهره پس می‌دهد و در عوض بانک را در سود خود سهیم می‌کند.

اگر کسب‌وکاری نکول کند یا سودی کسب نکند، بانک نیز سودی نمی‌برد. به‌طور کلی، موسسات بانکداری اسلامی در شیوه‌های سرمایه‌گذاری خود تمایل بیشتری به ریسک‌گریزی دارند. در نتیجه، آن‌ها معمولاً از کسب‌وکارهایی که ممکن است با حباب‌های اقتصادی همراه باشند، اجتناب می‌کنند.

تاریخچه بانکداری اسلامی

شیوه‌های بانکداری اسلامی معمولاً به تاجران خاورمیانه برمی‌گردد که در دوران قرون وسطی به انجام معاملات مالی با همتایان اروپایی خود روی آوردند.

این تاجران در ابتدا از همان اصول مالی اروپایی‌ها استفاده می‌کردند. بااین حال، با گذشت زمان و با توسعه نظام‌های تجاری و ایجاد شعب محلی بانک‌های اروپایی در خاورمیانه، برخی از این بانک‌ها آداب و رسوم محلی منطقه‌ای را که به تازگی در آن تأسیس شده بودند، اتخاذ کردند. این آداب و رسوم عمدتاً نظام‌های مالی بدون بهره‌ای بودند که براساس یک روش تقسیم سود و زیان کار می‌کردند.

این بانک‌های اروپایی با اتخاذ این شیوه‌ها می‌توانستند نیازهای تجار محلی مسلمان را نیز تامین کنند.

نکته

با شروع دهه 1960، بانکداری اسلامی دوباره در دنیای مدرن ظاهر شد و از سال 1975، بسیاری از بانک‌های بدون ربا افتتاح شدند.

اگرچه اکثر این مؤسسات بانکداری اسلامی در کشورهای مسلمان تأسیس شده بودند، بانک‌های اسلامی هم‌چنین در اوایل دهه 1980 به اروپای غربی نیز وارد شدند. علاوه‌بر این، دولت‌های ایران، سودان و (تا حدی کمتر) پاکستان نظام‌های بانکداری ملی بدون بهره را توسعه داده‌اند.

نمونه‌ای از بانکداری اسلامی

بانک پس‌انداز Mit-Ghamr که در سال 1963 در مصر تأسیس شد، معمولاً به عنوان اولین نمونه بانکداری اسلامی در دنیای مدرن شناخته می‌شود. زمانی که بانک Mit-Ghamr به کسب‌وکارها وام می‌داد، این کار را بر اساس مدل تقسیم سود و زیان انجام می‌داد.

پروژه میت قمر در سال 1967 به دلیل عوامل سیاسی بسته شد، اما این بانک در طول سال فعالیت خود، احتیاط زیادی به خرج داد و تنها حدود 40 درصد از درخواست‌های وام تجاری خود را تایید کرد. بااین حال، گفته می‌شود که در شرایط اقتصادی خوب، نسبت نکول بانک صفر بود.

اساس بانکداری اسلامی چیست؟

بانکداری اسلامی مبتنی بر اصول دین اسلام است، زیرا این اصول به معاملات تجاری نیز مربوط می‌شوند. اصول بانکداری اسلامی برگرفته از قرآن، کتاب اصلی دین اسلام است. در بانکداری اسلامی، تمام معاملات باید با شریعت، قوانین حقوقی اسلام بر اساس آموزه‌های قرآن مطابقت داشته باشند. قواعدی که در بانکداری اسلامی بر معاملات تجاری حاکم است، فقه المعاملات نامیده می شود.

بانکداری متعارف و اسلامی چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟

یکی از تفاوت‌های اساسی بین نظام‌های بانکداری متعارف و اسلامی در این است که بانکداری اسلامی ربا و سفته‌بازی را ممنوع می‌کند. شرع اکیداً هر گونه سفته‌بازی یا قمار را که از آن به عنوان maisir یاد می‌شود، ممنوع کرده است. شرع هم‌چنین دریافت بهره وام را ممنوع کرده است. همچنین، هرگونه سرمایه‌گذاری در مورد اقلام یا مواد حرام در قرآن اعم از مشروبات الکلی، قمار و گوشت خوک ممنوع است.

بانک‌های اسلامی چگونه کسب درآمد می‌کنند؟

بانک‌های اسلامی برای کسب درآمد بدون اعمال بهره، از نظام‌های مشارکت در سهام استفاده می‌کنند که شبیه به اشتراک در سود است. مشارکت در سهام به این معناست که اگر بانکی به کسب‌وکاری وام دهد، این کسب‌وکار وام را بدون بهره پس می‌دهد و در عوض بانک را در سود خود سهیم می‌کند. اگر کسب و کار نکول کند یا سودی کسب نکند، بانک نیز پولی دریافت نمی‌کند.