موانع بازگشت تحصیلکرده‌ها به‌ایران؟

گروه بزرگی از ایرانی‌هایی که مدرک دانشگاهی دارند در کشورهای غربی زندگی می‌کنند. این جمعیت صاحبان دانش و سرمایه هستند که می‌توانند در رشد کشورمان نقش مهمی ایفا کنند. اما در بسیاری از موارد پس از پایان تحصیل در آن کشورها با وجود تمایل به بازگشت با موانعی روبه‌رو هستند. همین امر آنها را در آنجا ماندگار می‌کند و ایران از این سرمایه‌های عظیم و گرانبها بی‌بهره می‌ماند. همین موضوع باعث شده که عده‌یی از محققان دانشگاه‌های ام‌ای تی، مری لند، استنفورد، نورث ایسترن و ایلینوی از ۴۵۰۰ محقق و دانشجو ایرانی خارج از کشور نظرسنجی کردند که نتایج آن در قالب نمودار در سایت دانشکاه ایلینوی منتشر شده است. در ادامه از موانع و انگیزه‌های بازگشت این افراد را براساس پاسخ‌هایی که داده‌اند می‌توانید آگاه شوید. فکر بازگشت براساس این نظرسنجی ۴۷درصد از پرسش‌شوندگان به‌طور جدی به بازگشت به ایران فکر می‌کنند اما برنامه مشخصی ندارند. از طرفی ۳۲درصد در پاسخ به این پرسش که «آیا به برگشتن به ایران به‌طور جدی فکر می‌کنید؟»، پاسخشان منفی بود و تنها ۱۲درصد برای بازگشت به ایران در ۱ تا ۵ سال آینده برنامه‌ریزی می‌کردند. همچنین ۷۰درصد از این افراد کمک به پیشرفت ایران را از دغدغه‌های اصلی خود اعلام کردند و ۲۹درصد گفتند کمک به پیشرفت ایران به‌طور جدی فکر آنها را مشغول نکرده است. فعالیت‌های مرتبط با ایران با وجود اینکه درصد بالایی برای بازگشت به ایران برنامه‌یی مشخص ندارند یا حتی به آن فکر نمی‌کنند اما ۸۲ درصد علاقه‌مند هستند در فعالیت‌هایی مرتبط با ایران همکاری داشته باشند و تنها ۱۷درصد ابراز تمایل نکردند. ۶۲ درصد نظرشان این بود که شرایط مالی هنگام بازگشت مناسب نیست و درآمدها در ایران نسبت به کشورهای دیگر کم است و کفاف یک زندگی مناسب را نمی‌دهد و تنها ۳درصد شرایط مالی هنگام بازگشت را مشکلی سر راه بازگشتشان ندانستند و بقیه نظراتی بینابین داشتند. تهیه مسکن از طرفی ۴۸درصد گفتند که شرایط ایران به‌گونه‌یی است که خرید مسکن برایشان ممکن نیست و اجاره و رهن هم با توجه به درآمد کم در بدو ورود دشوار خواهد بود. ۲۴درصد تا حدودی با این نظر موافق بودند و ۷درصد تهیه مسکن را دغدغه خود نمی‌دانستند. همچنین ۳درصد با این موضوع که مسکن مانعی برای بازگشت است تا حدی مخالف بودند و ۱۶درصد گفتند که موضوع مسکن برایشان تفاوتی ندارد. کسب درآمد ایده‌آل براساس این نظرسنجی ۱۶درصد پاسخ‌دهندگان درآمد بالای ۱۰میلیون تومان را ایده‌آل دانستند. همچنین ۲۱درصد درآمد ۷ تا ۱۰میلیون و ۳۴درصد درآمد ۴ تا ۷میلیون را حداقل حقوق ماهانه برای یک زندگی مناسب اعلام کردند. از طرفی تنها ۲درصد درآمد کمتر از ۲میلیون تومان مد نظرشان بود و ۴درصد مایل به پاسخگویی نبودند. پیداکردن شغل مناسب به گزارش ساعت ۲۴ عدم اطمینان از پیدا کردن شغل همواره از موانع بازگشت برای تحصیلکرده‌ها به ایران است و درصدی از افرادی که بازگشته‌اند نیز با این موضوع دست به گریبانند. در نظرسنجی فوق ۳۳درصد به‌صورت قطعی و ۳۰درصد تا حدودی در مورد شغل خود در بدو بازگشت مطمئن نیستند و در صورتی‌که می‌دانستند هنگامی که به ایران برمی‌گردند برای ۳-۴ سال اول شغل مناسبی خواهند داشت به ایران بازمی‌گشتند و تنها ۷درصد پیدا کردن شغل در بدو ورود به ایران را مانعی برای بازگشت ندانستند. همچنین ۶۶ درصد مشکلات محیط‌های کاری، ۴۸درصد بی‌ثباتی در قوانین برای کسب وکار، ۲۷درصد عدم تناسب دانش و تجربه‌شان با امکانات ایران و ۳۲درصد نداشتن شبکه ارتباطی با صاحبان حرفه را به‌صورت کاملا موافق از مشکلات شغلی برای بازگشت به ایران عنوان کردند. امکانات تحقیقاتی و عضویت در هیات علمی همچنین در این نظرسنجی سوالاتی در مورد مشکلات در فضای آکادمیک پرسیده شد. براساس پاسخ‌هایی که داده شد ۲۵درصد موافق و ۲۳درصد تا حدودی موافق با این بودند که رشته تخصصی‌شان نیازمند امکانات آزمایشگاهی و تحقیقاتی گسترده‌یی است که درحال حاضر در ایران موجود نیست و در آینده نزدیک هم امیدی به تحقق آن نیست. ۳۴درصد نیز ضعف امکانات تحقیقاتی برایشان تفاوتی نمی‌کرد. ۱۰درصد به‌صورت قطعی و ۵ درصد به‌صورت حدودی به ضعف امکانت تحقیقاتی معتقد نبودند. براساس این پرسش و پاسخ، هدف اصلی ۵۷ درصد (۳۷درصد به‌صورت قطعی و ۲۰درصد حدودی) از افراد عضویت هیات علمی است و طولانی و نامشخص بودن فرآیند جذب در دانشگاه‌ها باعث نگرانی‌شان می‌شود. اما ۳۳‌درصد برایشان تفاوتی نداشت که عضو هیات علمی بشوند یا نه. همچنین ۶ درصد مخالف و ۲درصد تا حدودی مخالف فرآیند دشوار عضویت در هیات علمی شدن داشگاه‌های ایران بودند. علاوه بر پرسش‌های فوق، مشکل عدم ارتباط صنعت با دانشگاه، عدم ارتباط با محافل علمی خارج از ایران نیز از موضوعاتی بود که پرسیده شد و تقریبا بیش از ۵۰ درصد به‌صورت کاملا موافق و تا حدودی موافق این دو موضوع را به‌عنوان مانعی برای بازگشت خود برشمردند. همچنین ۲۲درصد کاملا و ۲۲درصد تاحدودی موافق بودند که به‌طور کلی سطح علمی و تحقیقاتی ایران در رشته آنها پایین‌تر از سطح جهانی است و به‌همین دلیل کار علمی در دانشگاه‌های ایران برای‌شان راضی‌کننده نیست. ۲۹درصد سطح علمی دانشگاه‌های ایران برای‌شان اهمیتی نداشت و ۱۳درصد مخالف و ۱۱درصد تاحدودی مخالف پایین بودن سطح علمی مراکز علمی در ایران بودند. سربازی و کیفیت زندگی سوالاتی نیز درمورد مشکلات سربازی، کیفیت زندگانی و فقدان دوستان نیز مطرح شد. براساس پاسخ‌ها، کیفیت زندگانی در ایران از مواردی بود که مانعی برای بازگشت به ایران به چشم می‌خورد. ۵۱درصد موافق و ۲۶درصد تاحدودی موافق بودند که مواردی مثل ترافیک و آلودگی هوا و به‌طور کلی کیفیت پایین زندگی در ایران و از طرفی تمرکز تمام امکانات در تهران، یکی از موانع اصلی بازگشت‌شان به ایران است و تنها ۲۰درصد نظری غیر از این داشتند. موضوع سربازی نیز در این نظرسنجی به میان کشیده شد. ۵۳درصد نسبت به مشکل سربازی به‌عنوان یکی از موانع اصلی بازگشت بلندمدت به ایران بی‌تفاوت بودند. مابقی نیز به دو گروه تقریبا برابر ۲۰درصدی تقسیم شدند که گروهی سربازی برای‌شان مانع بازگشت بود و گروهی مشکل سربازی برای بازگشت به ایران نداشتند. آینده فرزندان از طرفی ۳۹درصد کاملا موافق و ۱۵درصد کاملا مخالف این نکته بودند که در خارج از ایران آینده مناسب‌تری برای فرزندان‌شان مهیاست. موضوعات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی همچنین پرسش‌های مربوط به مشکلات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی به میان آمد. در این نظرسنجی بیش از ۷۰درصد به‌صورت قطعی و حدودی نظرشان این بود که برخی مشکلات اجتماعی مانند عدم رعایت حقوق دیگران، ادامه تحریم‌ها، سرعت پایین اینترنت و نارضایتی برخی زنان در محیط کار از موانع بازگشت‌شان به ایران است. احساس غیرمفید بودن براساس این پرسش و پاسخ، ۳۷درصد موافق و تاحدودی موافق این بودند که کاری که در خارج از کشور انجام می‌دهند در عین حال که مفید و کارآمد است ولی درکل اثر ناچیزی دارد و در خارج از ایران به اندازه کافی احساس موثر بودن نمی‌کنند و این موضوع باعث می‌شود انگیزه‌شان برای بازگشت به ایران بیشتر شود. اما ۴۴درصد کاملا مخالف این بودند و احساس غیرمفید بودن در خارج از ایران را انگیزه‌یی برای بازگشت به حساب نیاوردند. احساس مفید بودن همچنین در بخش دیگری به این موضوع پرداخته شد که آیا باور دارند که توانایی‌ها و استعدادهای‌شان در ایران موثر خواهد بود و حضور در ایران برای جامعه سود خواهد داشت و این احساس مفید بودن و تاثیرگذاری یکی از انگیزه‌های اصلی برای بازگشت است؟ در پاسخ ۶۲درصد موافق و تاحدودی موافق بودند که احساس مفید بودن در ایران انگیزه‌یی برای بازگشت‌شان است و در مقابل ۱۳درصد مخالف، ۶درصد تاحدودی مخالف و ۱۵درصد بی‌تفاوت به این موضوع بودند. دین به ایران در این پرسش و پاسخ، ۴۹درصد به‌صورت موافق و تاحدودی موافق، نظرشان این بود که احساس می‌کنند به ایران مدیون هستند و باید در بهتر شدن شرایط ایران سهمی داشته باشند. به‌همین دلیل فکر می‌کنند اگر در این راستا هیچ تلاشی نکنند، در آینده پشیمان می‌شوند. احساس غربت در این نظرسنجی، ۵۶درصد موافق و تاحدودی موافق این بودند که احساس غربت در خارج از ایران انگیزه‌یی برای بازگشت به ایران است اما ۲۸درصد مخالف و کاملا مخالف این موضوع بودند. جبران زحمات پدر و مادر اما نکته جالب این بود که ۸۵درصد موافق و تاحدودی موافق بودند که پدر و مادر و فامیل برای آنها خیلی زحمت کشیده‌اند و دوست دارند در روزگار میانسالی و پیری که نیاز دارند در کنارشان باشند و آن را از انگیزه‌های قوی برای بازگشت دانستند. همچنین در زمینه انگیزه‌های بازگشت سوالاتی درمورد اختلافات فرهنگی، عدم سنخیت با فرهنگ غربی و مسایل احساسی نیز پرسیده شد. نتیجه‌گیری موانع بازگشت براساس آنالیزی که روی پاسخ‌های افراد درمورد موانع برگشتن به ایران انجام شد، درصدهای وزنی زیر به‌عنوان نتیجه درمورد این موانع استخراج شد: ۱- مشکلات فرهنگی و اجتماعی: 36درصد ۲-مشکلات اقتصادی: 30درصد ۳-مشکلات شغلی: 13درصد ۴-مشکلات سیاسی: 10درصد ۵-مشکل جدی ندارم: 3درصد ۶-مشکلات شخصی: 3درصد ۷-مشکلات دیگر: یک درصد نتیجه‌گیری انگیزه‌های برگشت همچنین نتایج زیر درمورد انگیزه‌های برگشتن به ایران حاصل شد: ۱-دلایل شخصی: 38درصد ۲-ملاحظات شغلی: 17درصد ۳-احساس وظیفه نسبت به ایران: 14درصد ۴-دلایل فرهنگی و اجتماعی: 14درصد ۵-انگیزه‌یی برای برگشتن ندارم: 12درصد ۶-انگیزه‌های دیگر: یک درصد