کلان‌شهرها در بیابان‌های مصر و عربستان / هزینه انسانی «تبدیل دبی به میامی» چقدر است؟!
این برندهای بزرگ برای مطرح شدن در آینده جهانی و به فراموشی سپردن گذشته خود عجله دارند و بهای آن ویرانی خانه‌ها و میراث مادی و معنوی مردم خواهد بود.
اقتصادآنلاین - آرش نصیری؛ نکروپلیس قاهره که در منطقه‌ای به طول تقریباً ۷ کیلومتر گسترده شده است، ناحیه‌ای وسیع متشکل از مقبره‌ها، مرقدها، مساجد و حیاط‌ها است. این منطقه که به نام شهر مردگان نیز شناخته می‌شود، بر خلاف نام خود، با خاطرات افرادی که در آنجا دفن شده‌اند، با دوره‌های مختلف تاریخی که پشت سر گذاشته، و با خانواده‌هایی که هم اکنون در آن زندگی می‌کنند، بسیار زنده است. به ویژه که برخی از این خانواده‌ها نسل‌هاست که در این شهر سکونت دارند. قدمت این شهر به قرن هفتم میلادی بازمی‌گردد، و مانند بسیاری از نقاط قاهره تاریخی، همیشه در مجاورت سرگیجه‌آوری با مدرنیته قرار داشته است. بیلبوردها، ساخت‌وسازها و ترافیک سنگین شانه‌به‌شانه آرامگاه‌های سوت و کور ساخته شده از موزاییک‌های پیچیده، درهای چوبی باستانی و فضاهای مقدس عزاداری و یادبود حضور دارند. نه تنها پادشاهان و شخصیت‌های باستانی بلکه سیاستمداران، مشاهیر و مصریان معاصر بیشتری که در دهه‌های اخیر از دنیا رفته‌اند، در این آرامگاه‌ها دفن شده‌اند.
اما اکنون آنها خواب خوشی ندارند. در سال ۲۰۲۰، مقامات شروع به تخریب بخش‌هایی از شهر کردند تا راه را برای یک بزرگراه باز کنند. در سال‌های پس از آن، خطر تخریب بیشتر در بقیه شهر وجود داشته است. مادر حسین عمر و هشت نسل از خانواده‌اش در آنجا به خاک سپرده شده‌اند و او امیدوار بود روزی در کنار آنها به خواب ابدی فرو برود. او گفته که خانواده‌اش سال‌ها است بر سر اینکه چه حقوقی برای بازدید از مقابر دارند با دولت در بن بست قرار گرفته‌اند،. اما اکنون این وضعیت تشدید شده است، زیرا خود قبرها در معرض خطر نابودی قرار گرفته‌اند. او می‌گوید: «دولت مصر همیشه می‌خواسته تاریخ را کنترل کند. اما در دوران اخیر، آنچه به نظر می‌رسد، یک «هدف‌گیری عمدی» بوده است که مطابق با آن «تلاش برای پاک کردن تاریخ، در واقع بخش کوچکی است از تلاش‌های دولت برای رد ادعاهای مردم در مورد حق مالکیت بر قطعه‌زمین‌هایی که دارای بناهای تاریخی فوق‌العاده ارزشمندند.»
این یک رویارویی است که نمادی از چالش‌های یک شهر وسیع‌تر است که در دوران اخیر شاهد ساخت و ساز پر شتاب یک «قاهره نو» بوده است. قابل توجه‌ترین در میان این پروژه‌ها، یک پایتخت جدید اداری در شرق شهر، محل کاخ ریاست جمهوری، ساختمان‌های دولتی و اقامتگاه‌هاست که قرار است وظایف اصلی دولت و جامعه دیپلماتیک مصر به آن انتقال یابد. این مرکز جدید منطقه‌ای غول‌پیکر پوشیده از چمن مصنوعی با دریاچه‌های مصنوعی، هاب‌های فناوری و بلندترین ساختمان آفریقا است. ویژگی‌های خاص طراحی پایتخت جدید برگرفته از گذشته فرعونی مصر است و این تأثیرپذیری از هرم کریستالی و نقوش الهام‌گرفته از خدایان مصر باستان کاملاً واضح است. این نقطه اوج یک قاهره بازسازی‌شده است که در حال حاضر با گسترش به مجتمع‌ها، ویلاها و محله‌های جدیدی که از طریق بزرگراه‌های جدید به هم متصل شده‌اند، شهر در بر گرفته است؛ جایی که به طور فزاینده‌ای جمعیت بزرگ طبقه متوسط قاهره را در خود جای داده است. با نام‌هایی مانند «بورلی هیلز» و «هاید پارک»، شهر تازه ساخت از نظر زیباشناختی شبیه به پروژه هیبرید «شبیه شدن دبی به میامی» است که در امارات اجرایی شده است.
برای یک برنامه ریز شهری این بسیار چشم‌گیر و حیرت انگیز است. شهری که در حال تحمل جمعیت بسیار زیادی است و از نظر تاریخی در چند منطقه در مرکز شهر و قاهره قدیمی که در امتداد رودخانه نیل امتداد دارد متمرکز شده است، به صحرا گسترش یافته و مدرن شده است. اما با آن، تاریخ، قدمت، فضای سبز و حقوق مالکیت مردم و خاطراتشان قربانی می‌شود، زیرا به نظر می‌رسد روح شهر به سمت ساختمان‌های جدیدی که احاطه‌اش کرده‌اند فرو رفته است. با عجله و شتابی که برای گستردگی و مدرن شدن وجود دارد، مکان‌هایی مانند شهر مردگان به چشم یک مخزن میراث گران‌بها و آرامگاه‌های مقدس و قابل احترام دیده نمی‌شوند، بلکه به موانعی که به شکل نامناسبی بر سر راه بزرگراه‌هایی قرار دارند که باید ساخته شوند، تبدیل می‌شوند.
اما همه اینها صرفاً یک اقدام عجولانه اما با نیت خوب برای آینده نیست. بلکه زیر پا گذاشتن گذشته است. سایه انقلاب ۲۰۱۱ همچنان گسترده است، و حتی اگر اهداف آن محقق نشد، بقایای زیرساخت‌های فیزیکی و روانی آن باقی مانده است و به مانعی بر سر راه آینده سیاسی تبدیل شده است که در آن امکان هرگونه قیام از میان رفته است. به این ترتیب میدان تحریر، مرکز همیشگی تظاهرات، جایی که مردم در آن برای گشت و گذار و پیک‌نیک جمع می‌شدند خالی شده و با کف‌پوش بتنی گرانیتی پر شده در حالی که آثار باستانی فراعنه در مرکز و محافظان امنیتی در گرداگرد آن قرار گرفته‌اند.
به نظر می‌رسد این زیبایی‌شناسی «آینده‌نگر فرعونی» و فضاهای ملال‌انگیز و امنیتی شده که جایگزین پارک‌ها و مکان‌های عمومی شده‌اند، برای جلوگیری از احساس نوستالژی به وجود آمده‌اند. تمایلی برای حذف نمادهای یک عصر لیبرال وجود دارد که در آن تکثرگرایی رو به افزایش است. تلاشی متعصبانه و افراطی برای ابداع یک شجره‌نامه برای دولت و مردم مصر معاصر، در حالی که تمام شجره‌نامه‌های واقعی را که مردم با آن پیوندهای عاطفی دارند، از بین می‌برد و محو می‌کند. این «یک حرکت عقیم کننده» است. طرحی از هویت ملی که توسط دولت دیکته می‌شود، هویتی با پیامدهای زیست محیطی و تاریخی گسترده و همچنین هزینه مالی بالا. در حالی که اقتصاد مصر در بحران است، این بحران تا حد زیادی به وام مورد نیاز برای تأمین مالی پروژه‌هایی که فیل سفید نامیده می‌شوند نسبت داده می‌شود. (در اقتصاد سیاسی، فیل سفید به پروژه‌های سرمایه‌گذاری‌ای گفته می‌شود که به دست آمدنشان هزینه زیادی را متحمل می‌کند ولی حاصل چندانی ندارند. پروژه‌های فیل سفید به عنوان ابزار مریدپروری توسط سیاستمداران به کار گرفته می‌شوند.)
هیچ طرح ولخرجانه‌ای با یک داستان ملی من درآوردی، آشکارتر از پروژه‌ای جاه‌طلبانه که در یک شهر بزرگ دیگر واقع در شمال غربی عربستان سعودی در حال اجرا است وجود ندارد. نئوم تغییر برند تجاری عربستان در فرم فیزیکی است. مکانی که با مدل‌های شیک و کمپین‌های روابط عمومی‌اش شبیه چیزی است که در یک سیاره دیگر در یک فیلم علمی تخیلی به نمایش در می‌آید. با طول ۱۷۰ کیلومتر (۱۰۵ مایل)، نئوم یک نوار باریک است که از هر طرف آینه کاری شده و از ساختمان امپایر استیت واقع در منهتن نیویورک بلندتر است. ساکنان آن در یک آب و هوای تنظیم شده محصور خواهند شد که همیشه معتدل خواهد بود، با جانوران و گیاهان خاص خود و یک ماه مصنوعی غول پیکر. محمد بن سلمان ولی‌عهد سعودی در این راستا گفته: «این طرح‌ها شهرهای افقی و مسطح سنتی را به چالش می‌کشند و الگویی برای حفظ طبیعت و افزایش قابلیت زندگی انسان ایجاد می‌کنند.»
تمام موضوعات حاشیه‌ساز و پر سر و صدا حول یک محور می‌چرخند و آن ایده «مدرنیته» است که نمادهای ملیت را از جا کنده و سپس آنها را در مفاهیمی در مورد بهره‌وری انرژی، نوآوری، فناوری پیشرفته و پایداری بسته‌بندی می‌کنند. مسئولین روابط عمومی پروژه می‌گویند که نئوم بر اساس «مراقبت، کنجکاوی، تنوع، اشتیاق، احترام و تبدیل شدن به یک کاتالیزور برای تغییر» ساخته خواهد شد. این یک پروژه پرهزینه است که از نظر تغییر موقعیت زیست محیطی هم برای عربستان سعودی گران تمام می‌شود. عربستانی که اکنون کشوری تحت مدیریت جدید و نظام اجتماعی به مراتب لیبرال‌تر است، هرچند از نظر نظم سیاسی چندان لیبرال نباشد. کشتار غیرقانونی مخالفان، سلب مالکیت و آزار و شکنجه افراد دارای ادعای مالکیت زمین و ثبت اعدام‌های گروهی ادامه خواهد داشت. اما همه اینها برای سرمایه‌گذاران و متخصصان جهانی قابل هضم خواهد بود اگر عربستان فضایی را برای آنها فراهم کند که زبان و گویش خاص آنها را بپذیرد و معافیت‌های قانونی لازم را از قوانینی که فقط برای افراد محلی و کارگران مهاجر اعمال می‌شود، به آنها بدهد. مشاوران، معماران و شرکت‌های روابط عمومی مشتاقانه برای ساخت و تبلیغ شهر آینده عربستان سعودی صف کشیده‌اند.
تفاوت بین چنین پروژه‌های خلیج‌فارس و پروژه‌های دیگر در مصر این است که این زمین‌خواری‌ها و بازسازی‌ها تنها زمانی قابل استمرار خواهند بود که سیستم بزرگی از یارانه‌ها وجود داشته باشد که دولت‌های ثروتمند می‌توانند برای جلب رضایت آن را تأمین کنند. سرکوب بدون حمایت‌های مالی تنها به صورت مقطعی کارساز خواهد بود.
هفته گذشته، پس از هفته‌ها اعتراضات عمومی نادر، تخریب در شهر مردگان بی سر و صدا متوقف شد، اگرچه محدودیت‌های شدید برای بازدید و ورود همچنان وجود دارند. از آنجایی که نیاز به کلان‌شهرهای جدید بیشتر و بیشتر می‌شوند، تصور اینکه این اعتراضات چیزی بیشتر از یک تأخیر در پیشرفت پروژه را رقم بزنند بیش از حد خوشبینانه است. اما عاملی وجود دارد که از نظر احساسی بسیار قدرتمند است، و آن دقیقاً مربوط به اجساد مردگان و مقبره‌هایی است که قرن‌ها آنها را در خود جای داده‌اند، که ممکن است مقامات را مجدداً به فکر وادار کند.
