«سه تار» چه جور سازی است؟ / با ساز تنهایی آشنا شوید

به گزارش اقتصادآنلاین، ساز سه تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که با ناخن انگشت اشاره دست راست (برای نوازندهٔ راست دست) نواخته می‌شود. این ساز، دارای ۴ سیم از جنس فولاد و برنز است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده‌اند.

سه‌تار دارای ۲۸ پرده قابل حرکت از جنس روده‌ی حیوانات یا کات گوت است. صدای آن ظریف و کم حجم است و گستره صوتی آن از هنگامِ بمِ دو زیر خط حامل تا لا بمل بالای خط حامل و در نتیجه نزدیک به ۳ اکتاو است.

سه‌تار سازی از خانواده سازهای دوتار و تنبور ‌است که امروزه در طبقه بندی سازهای موسیقی سنتی ایران و با پرده بندی مشابه به ساز تار به شمار می رود. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه تار بسیار رواج دارد، گرچه بیشتر برای تک‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ساز برای هر دستگاه کوک ویژه‌ای دارد ولی فاصله چهارم یا پنجم پایین رونده معمولاً بین سیم‌های اول و دوم ثابت است.

سه تار چگونه نواخته می شود؟

نوازندگان سه‌تار برای اجرای آن، در دو حالت نشسته روی زمین (چهار زانو) یا روی صندلی بدون دسته، کاسه ساز را به صورت مورب و بین انتهای ران و سمت راست شکم قرار می‌دهند، به طوری که صفحه ساز بر زمین عمود باشد. هر دو دست راست و چپ به صورت مشت نیمه باز روی ساز قرار می‌گیرند. سر انگشتان دست چپ روی پرده‌های (دستان‌های) دسته سه‌تار حرکت می‌کنند و با قرار دادن سیم در پشت پرده مورد نظر طول آزاد سیم را کوتاه یا بلند می‌کنند. انگشت گذاری دست چپ در قالب ده دستان‌ها انجام می‌گیرد که هر دستان شامل سه پرده روی سیم‌های اول، دوم و سوم است. دست راست روی صفحه ساز قرار می‌گیرد و ناخن انگشت اشارهٔ دست راست سیم‌ها را به کمک ضربه زدن به ارتعاش در می‌آورد.

برای نواختن سه تار از انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده می‌شود. همچنین استفاده از انگشت شست برای پرده‌گیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد. در آموزش ابتدایی تار و سه‌تار، انگشت چهارم مورداستفاده نیست مگر به جای انگشت سوم، همچنین استفاده بیش از حد از آن، باعث تنبلی انگشت سوم می‌شود. در حین نوازندگی سه‌تار، می‌توان با زخمه‌زدن نزدیک به خرک، صدا را کمی زبر و خشن کرد و با انجام این کار نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم تولید می‌شود.

سه تار چگونه ساخته می شود؟

در ساخت ساز سه‌تار معمولا از چوب گردو، توت و افرا برای کاسه، چوب توت برای صفحه و چوب گردو برای دسته استفاده می‌شود. ساخت کاسه به سه روش چسباندن ترکه‌های چوب، تراش یک تکه و یا استفاده از کاسه کدو امکان پذیر است.

سیم‌های سه‌تار از جنس فلز برنز و فولاد است و در تزیین ساز به فراخور سلیقه سازنده از سایر چوب‌ها و همچنین از صدف، استخوان و عاج استفاده می‌گردد. معمولا برای محافظت از چوب و براق کردن بدنه سه‌تار از لاک الکل استفاده می‌شود.

تاریخچه شکل‌گیری سه تار

سه‌تار از خانواده تنبور است اما امروزه از نظر روش نواختن و شکل دسته و تکنیک‌ها بسیار به تار نزدیک است. سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و همزمان نواخته می‌شوند و مجموعه آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند.

با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سه‌تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند. این سیم از نظر تاریخی چهارمین سیمی ‌است که روی ساز قرار گرفته، ولی در ترتیب قرارگیری سیم‌ها از پایین به بالا سیم سوم است. سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه به این ساز افزوده است.

صدای این ساز برای نخستین بار در سال ۱۳۰۶ با اجرای پروانه ضبط شد.

سه تار چه اجزایی دارد؟

ساز سه‌تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. خرک روی صفحه و سیم‌گیر در انتهای کاسه قرار دارد به‌گونه‌ای که اگر ساز ایستاده روی زمین باشد سیم‌گیر با زمین در تماس خواهد بود. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی‌ها یا ابزارهای تنظیم کوک است. سه‌تار در مقایسه با تار فاقد جعبه گوشی است و گوشی‌ها روی سرپنجه سوار شده‌اند و داخل آن نیستند.

ساز سه‌تار به علت ویژگی صوتی خاص خود و صدای ظریفش، همواره مورد توجه صوفیان بوده ‌است.

سه تار چه صدایی دارد؟

سه تار دارای صدایی مخملی و ظریف بوده از آنجایی که که با کنار ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته می‌شود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا می‌کند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی خوانده‌اند.

اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی احساس می‌کنند، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن و نوی ایران، آثاری آفریده‌اند که با حال و هوایی که تا دو دهه پیش از این ساز تصور می‌شد کاملاً متفاوت است.

در پایان، نوای دل انگیز این ساز را می توانید بشنوید.