رویارویی شکست خورده رییسی و پوتین/ خط قرمز گازی روس ها

اقتصادآنلاین_مهفام سلیمان‌بیگی؛ کافی است دو کلید واژه «روسیه» و «بدعهدی» را کنار هم در گوگل جستجو کنید. نتیجه شوکه کننده است؛ ده‌ها پروژه ایرانی_روسی که با پیمان‌شکنی روسیه به محاق رفته است. شوکه کننده‌تر اما خبر تازه توافق‌های انرژی با روسیه در چنین شرایطی است.

روزهای پایانی دی ماه، پس از سفر رییس‌جمهور به روسیه، وزیر نفت ایران و وزیر انرژی روسیه نیز دیداری داشته‌اند. دیداری که به قول آقای وزیر به زودی به امضای قراردادهایی در زمینه انرژی منجر می‌شود.

آنطور که رسانه‌های دولتی نوشته‌اند روسیه قرار است در زمینه‌هایی مثل تنظیم بازار انرژی ایران، انتقال گاز ایران به پاکستان و هند، بومی‌سازی تجهیزات نفت در ایران، حوزه ال‌ان‌جی و انتقال فناوری و سرمایه گذاری مشترک با کشور ما همکاری کند. آن هم درحالی که هرگونه بهبود وضعیت نفت و گاز ایران، به علت رقابت بین دو کشور، به ضرر روسیه است!

به عبارتی روسیه در صورت پذیرش همکاری با ایران، به این شکل، برای خودش رقیب‌تراشی می‌کند. درحالی که تجارب پیشین نشان داده هر کجا پای رقابت در میان باشد روسیه برسر منافعش با کسی شوخی ندارد. 

شروطی که محال است به نفع ما باشد

علی ماجدی، اقتصاددان، دیپلمات ایرانی و سفیر ایران در آلمان که پیشتر معاون بازرگانی و امور بین‌الملل وزارت نفت نیز بود ، درباره همکاری ایران و روسیه در زمینه انرژی به اقتصادآنلاین میگوید:

در حوزه نفت، میدان‌های جدید نفتی ما نیاز به توسعه و بهره‌برداری دارد. تا اینجا اکثرا کشورهای غربی مثل توتال در زمینه توسعه و بهره‌وری نفت و گاز ما نقش داشتند. البته اخیرای شرکت‌های چینی هم متقاضی این کار بوده‌اند اما تجربه مشابه را پیشتر با چینی‌ها داشته‌ایم و موفق نبوده. حالا شرکت‌های روسی هم می‌توانند در توسعه میدان‌های نفتی ما مشارکت کنند اما سوال این است که آیا اگر تحریم‌ها ادامه پیدا کند هم شرکت‍‌های روسی سرمایه‌گذاری را ادامه می‌دهند؟

او ادامه می‌دهد: ما چیزی حدود ۴۰۰ میلیارد دلار سرمایه در میادین نفت و گاز لازم داریم. این یعنی ایران خواهان همکاری و جذب سرمایه است اما باید مطمئن شد که با ادامه یافتن تحریم‌ها شرکت‌های روسی هنوز با ایران همکاری می‌کنند. اگر در این باره تضمین بدهند مانعی برای همکاری نیست. 

به باور او سرمایه‌گذاری همانطور که در میدان‌های نفتی لازم است در زمینه گاز هم لازم است و فقط میدان چالوس، اگر برآوردهایش درست باشد، به تنهایی میتواند زمینه‌ای فراهم کند برای صادرات گاز. ماجدی تاکید می‌کند: منطقا در چنین شرایط رقابتی روس‌ها قطعا گاز را خط قرمزشان قرار میدهند.

 دیپلمات سابق ایران می‌افزاید: روسیه اصلا نمی‌خواهد در زمینه صادرات گاز رقیب پیدا کند به ویژه در بازار اروپا. هر زمان هم بحثی در این زمینه شده چه در زمان دولت اصلاحات و چه حالا روس‌ها میادین گازی را جز نقاط حساس خودشان تلقی کرده‌اند. گاز یکی از الترناتیوهای خوب ماست و روس‌ها حاضر نیستند در این زمینه هیچ گونه همکاری با ایران بکنند. اگر بنا بر توسعه‌ای هم باشد تا آنجا همکاری میکنند که منجر به صادرات و گرفتن بازار گاز اروپا نشود. این هم ممکن است که همکاری کنند اما با شروطی که محال است به نفع ما باشد.

نمی‌شود به روسیه خوشبین بود

«بدبینی عمومی به روسیه طبیعی است». این را ماجدی در ادامه حرف‌هایش می‌گوید و تصریح می‌کند: سوابق تاریخی باعث بدبینی به روسیه می‌شود. با توجه به تجربه همکاریمان در بحث انرژی اتمی یا نیروگاه‌هایی که سالها زمان برد و نتایج قابل توجهی نداشت، نمی‌شود به روسیه خوشبین بود.

از نگاه او حتی بدون در نظر گرفتن این سوابق نیز باید منتظر بود که روسیه شرایط خاصی را به ما تحمیل کند. ماجدی توضیح می‍‌دهد: وقتی مجبور شده‌ایم با یکی دو کشور در زمینه توسعه و بهره‌برداری انرژی و میادین نفت و گاز همکاری کنیم، چون رقابتی برای آنها در کار نیست، شرایطی را به ما تحمیل خواهند کرد. 

او در نهایت عنوان می‌کند: اینکه بخواهیم تمام توان خود را برای همکاری در شرق بگذاریم قطعا راهبرد اشتباهی است. 

آزموده را آزمون خطاست

برای درک بهتر شرایط همکاری با روسیه بد نیست در ادامه نگاهی اجمالی به تعدادی از پروژه‌های همکاری ایران و روسیه در دو دهه اخیر که اتفاقا عموما در زمینه انرژی بوده، بیندازیم:

نیروگاه بوشهر

مشهودترین بدعهدی روسیه با ایران در سالهای اخیر به ماجرای نیروگاه بوشهر باز می‌گردد.

ساخت واحدهای دوم و سوم نیروگاه بوشهر توسط روسیه آغاز شد. اما در میانه راه روسیه، آمریکا را در تحریم‌هایش علیه ایران حمایت کرد و تحویل واحد اول نیروگاه بوشهر با تاخیر مواجه شد.

براساس قرارداد اولیه ساخت نیروگاه اتمی بوشهر که بین ایران و روسیه امضا شده بود، قرار بود این نیروگاه ماه جولای سال ۱۹۹۹ میلادی یعنی سال ۱۳۷۸ به کار افتد. اما روسیه تا حدود ۱۳ سال بعد از موعد وعده، دلایل مختلف فنی و مالی را بهانه تعویق در تکمیل این طرح عنوان کرد. 

برای سالهای طولانی فقط هرازچندگاهی از سوی روس‌ها وعده هایی برای راه اندازی نیروگاه داده می شود و با گذشت زمان وعده‌های جدیدی جایگزین آن می‌شد. در نهایت نیروگاه در سال ۱۳۹۰ پایان یافت. آن هم نه به طور کامل و نه طبق آنچه مقرر شده بود.

میدان نفتی آذر

میدان نفتی آذر سال ۱۳۸۴ با مشارکت شرکتهای استات اویل هیدروی نروژ و لوک اویل روسیه کشف شد. با توجه به اینکه قرارداد استات اویل هیدرو و لوک اویل در بلوک نفتی آذر از نوع "اکتشاف – توسعه" امضا شده بود این کنسرسیوم از این امتیاز شرکت ملی نفت ایران برخوردار بود که توسعه میدان را در اختیار بگیرد.

در نهایت پس از نزدیک به دو سال مذاکره بنا به دلایل نامشخصی کنسرسیوم روسی –نروژی از طرح توسعه میدان مشترک نفتی آذر انصراف دادند و مذاکرات با سایر پیمانکاران داخلی و خارجی آغاز شد.

در بین شرکت‌های علاقمند به توسعه میدان آذر یکی از شرکتها گازپروم روسیه بود. مذاکرات متعددی با این شرکت روسی برای توسعه میدان مشترک نفتی آذر (مشترک با بدرای عراق) انجام شد ولی در نهایت روس‌ها رسما از توسعه آذر کنار رفتند.

در مدت سه سال گازپروم روسیه هیچگاه به طور شفاف مواضع و سیاست خود را در قبال توسعه میدان نفتی آذر اعلام نکرد. به عبارت دیگر با وقت کشی مانع تعیین تکلیف توسعه این میدان نفتی توسط ایران شد.

میادین نفتی آبادان و پایدار غرب

شرکت ملی نفت ایران دومین قرارداد جدید نفتی خود در پسابرجام را با کنسرسیومی به رهبری زاروبژنفت روسیه برای توسعه ۲ میدان نفتی غرب کشور امضا کرد.

بر این اساس، قرار شد که کنسرسیومی متشکل از زاروبژنفت روسیه و دانا انرژی ایران توسعه میدان‌های مشترک نفتی آبان و پایدار غرب را انجام دهند و قرارداد ۱۰ ساله آن امضا شد.

هدف از این قرارداد که مشابه قرارداد با شرکت توتال بود، دستیابی به تولید روزانه حداکثر ۴۸ هزار بشکه نفت و تولید تجمعی اضافی حدود ۶۷ میلیون بشکه در ۱۰ سال آینده بود.

سهم مشارکت شرکت روسی زاروپژنفت از این قرارداد ۸۰ درصد و سهم شرکت ملی نفت ایران ۲۰ درصد تعیین شد. اما در میانه راه شرکت دولتی «زاروبژ نفت» روسیه اعلام کرد که به دلیل تحریم‌های آمریکا از پروژه‌های نفتی ایران خارج می‌شود. 

خبرگزاری رویترز گزارش داد دلیل خروج این شرکت نفتی روسیه از پروژه‌های نفتی ایران، نگرانی مدیران این شرکت از عواقب تحریم‌های آمریکاست. یکی از منابع رویترز در دفتر مرکزی شرکت «زاروبژ نفت» در مسکو گفته تحریم‎های ایالات متحده علیه باعث توقف همکاری با ایران شده است.

میادین منصوری و چنگوله 

یک ماه پس از اینکه خبرگزاری دولتی روسیه، اسپوتنیک، گفته بود لوک‌اویل برای توسعه میدان‌های نفتی منصوری و چنگوله با ایران قرارداد می‌بندد. گزارش رویترز یک مقام رسمی لوک‌اویل گفته با در نظر گرفتن تشدید تحریم‌های ایران در این مقطع، عملا، همه‌چیز را متوقف کرده‌اند.

کسی نمی‌تواند شانه خالی کردن دومین شرکت بزرگ نفتی روسی یعنی لوک‌اویل را از مسئولیت‌هایش در قبال ایران فراموش کند. لوک‌اویل یکی از نخستین شرکت‌هایی بوده که به دلیل تحریم‌های آمریکا ایران را ترک و به آن همه وعده و سرمایه‌گذاری پشت کرده است.

نیروگاه سیریک

آذرماه سال ۹۵ بود که قراردادی با حضور وزرای وقت نیرو و انرژی ایران و روسیه به امضا رسید تا ۴ واحد نیروگاهی ۳۵۰ مگاواتی حرارتی با وام مستقیم دولت روسیه احداث شود.

حدود پنج سال از کلنگ‌زنی اولیه نیروگاه سیریک که قرار بود با وام روس‌ها ساخته شود گذشت جز وعده خبری از حضور روسیه نبود. کلنگ این پروژه پس از وقفه‌ای ۵ ساله در انتهای خرداد ماه سال ۱۴۰۰ دوباره به زمین خورد.

 این پروژه پس از سالها هنوز هم ناتمام است و پس از سفر اخیر رییس‌جمهور به روسیه مقرر شده، اعتبارات اسنادی به مبلغ ۷۳ میلیون یورو برای پیشبرد روند ساخت در سال ۲۰۲۲ میلادی از سوی وزارت اقتصاد روسیه پرداخت شود.

سوخو۳۰ و برجام 

روسیه در مورد قراردادهای سوخو ۳۰ نیز تاخیرها و بد‌عهدی‌های مشابهی داشته؛ استفاده این کشور از پایگاه هوایی نوژه همدان در تدارک حملاتی علیه داعش در سوریه، که مجلس وقت از آن بی‌اطلاع بود، یکی دیگر از موارد عجیب به شمار می‌آید.

 در این میان تمام این موارد اما ماجرای نقش منفی و عدم‌تمایل روس‌ها به تصویب برجام، که در فایل‌صوتی منتشر شده ظریف از سوی وزیر خارجه ایران در موردش سخن گفته شده است، قابل‌تامل‌ترین بوده است. ظریف در اظهاراتش ادعا می‌کند در زمان‌هایی که برجام داشت به نتیجه می‌رسید روس‌ها تلاش کردند بندهایی را در برجام تغییر دهند و از این طریق چه‌بسا مانع به ثمررسیدن آن شوند.

راه‌آهن گرمسار_اینچه‌برون

یکی از قراردادهایی که روسیه اخیرا از انجام آن اعلام انصراف کرده است، قرارداد مشارکت در احداث راه‌آهن گرمسار- اینچه‌برون بود.

این پروژه در آذرماه ‌سال۹۴ امضا شده بود. ارزش سرمایه‌گذاری روسیه در این پروژه ١,٢‌میلیارد یورو برآورد شده بود که معادل ٨٥‌درصد از ارزش کل پروژه است. در این پروژه شرکت روسی قرار بود ظرفیت بارگیری این خط آهن را به ۱۰‌میلیون تن در‌ سال افزایش دهد و سرعت حرکت قطار‌ها را به ۱۲۰کیلومتر در ساعت برساند، درحالی‌ که ایران نزدیک به پنج‌سال در انتظار انجام تعهدات روسیه در این پروژه است. به گزارش اسپوتنیک مقامات روسیه اعلام کردند که روسیه از سرمایه‌گذاری در این پروژه انصراف می‌دهد.

برخی از منابع خبری، نگرانی روسیه از ایجاد مشکل در روابط اقتصادی این کشور با آمریکا را به‌عنوان اصلی‌ترین دلیل قطع همکاری روسیه با ایران در این پروژه ذکر می‌کنند.

موشک اس_۳۰۰

قرارداد تحویل سامانه موشکی اس ـ ۳۰۰ در سال ۲۰۰۵ میان ایران و روسیه منعقد شد، اما از آن زمان تاکنون این سامانه تحویل ایران نشده و تنها اظهارنظرهای متقابل میان دو کشور رد و بدل شده است.

درواقع مقام‌های روسی طی ۵ سال اخیر مواضع دوگانه و متناقضی را درباره تحویل این سامانه به ایران اتخاذ کرداند. چنان که بهمن ۱۳۸۸ روزنامه تایمز گزارش داد که روسیه با به تعویق انداختن تحویل سامانه اس ـ ۳۰۰ به ایران به خواسته غرب پاسخ مثبت داده است. همان زمان الکساندر فومین، معاون اول مدیر سازمان فدرال همکاری‌های فنی و نظامی روسیه علت تاخیر در اجرای قرارداد را وجود نقایص فنی این سیستم‌ها اعلام کرد و گفت که کشورش در حال رفع این نقایص است.

یک ماه بعد اما سرگئی ریابکف، معاون وزیر خارجه روسیه با رد این مساله اعلام کرد که به قرارداد خود برای ارائه موشک‌های دفاع هوایی به ایران پایبندیم.

دیگر مقام نظامی روسی یعنی میخائیل دیمیتریف، مدیر سازمان فدرال همکاری‌های فنی نظامی روسیه نیز یک ماه پس از این تاکید کرد که قرارداد فروش سامانه دفاع موشکی اس ـ ۳۰۰ به ایران به اجرا درخواهد آمد و این قرارداد فسخ نشده است. 

آندره نسترنکو، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه هم خردادماه امسال گفته بود که قطعنامه تازه شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه جمهوری اسلامی، شامل قرارداد فروش موشک‌های اس ـ ۳۰۰ به ایران نخواهد شد.

واکسن کرونا

هر بدعهدی از سوی روسیه قابل بخشش باشد، ماجرای واکسن نیست.

ایران در زمره نخستین کشورهایی بود که واکسن اسپوتینک روسیه را دریافت می‌کرد اما کمی بعد وزارت بهداشت اعلام کرد که روسیه خلف وعده کرده و دوز دوم را تحویل نداده. روسیه قرار بوده یک میلیون دوز واکسن تا آخر سال ۱۳۹۹ تحویل بدهد و پولش را هم گرفته بوده اما در تحویل ۶۰ درصد آن بدقولی کرد.

ایران و روسیه علاوه‌ بر قرارداد دو میلیون دُزی واکسن اسپوتنیک‌وی که بهمن ۹۹ میان دو طرف امضا شده بود، اواخر فروردین ۱۴۰۰ نیز توافق کردند که روسیه تا آذر ماه سال جاری، ۶۰ میلیون دز دیگر به ایران ارسال کند ولی این قرارداد نیز عملی نشد.