روسیه ایران را با خط لوله صلح سرگرم کرد

اقتصادآنلاین - مهفام‌سلیمان‌بیگی؛ حساسیت افکارعمومی بر روابط ایران و روسیه در چند سال اخیر با بحث امضای قرارداد همکاری 20ساله کلید خورد و با تنش بر سر میدان گازی چالوس به اوج خودش رسید. البته پیش از این هم مواردی مثل جنگ داخلی سوریه، ممانعت مسکو از پیشبرد پرونده هسته‌ای ایران و تلاش روسیه برای ممانعت از نزدیکی ایران به غرب، روابط جمهوری اسلامی را با این همسایه شمالی دچار فرازونشیب‌هایی کرده بوده‌است.

حالا هم به نظر می‌رسد روابط یا به قول وزیر نفت، همکاری این دو کشور دوباره قرار است خبرساز شود.

در پس سفر رییس‌جمهور به روسیه، جواد اوجی، وزیر نفت و نیکلای شولگینوف، وزیر انرژی روسیه که ریاست کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و روسیه را نیز به عهده دارند، نیز دیداری داشته‌اند و راههای ارتقای سطح همکاری‌های دو کشور را در زمینه انرژی بررسی کرده‌اند.

آنطور که از اخبار برمی‌آید تقویت همکاری ایران و روسیه در قالب اوپک-پلاس با هدف تامین منافع و تنظیم بازار انرژی، تامین نیازمندی‌های متقابل ، همکاری منطقه‌ای در انتقال گاز ایران به پاکستان و هند با مشارکت شرکت‌های روسی، بومی سازی تجهیزات نفت در ایران، همکاری در حوزه ال‌ان‌جی، انتقال فناوری و سرمایه گذاری مشترک، از مهمترین محورهای رایزنی اوجی با معاون نخست وزیر روسیه در مسکو بوده است.

بعد از انتشار خبر این همکاری قریب‌الوقوع ، تاثیر احتمالی روسیه در بازار انرژی و سیاست خارجی کشور با عکس‌العمل شدید مردم در رسانه‌های اجتماعی و برخی گروه‌ها مواجه شد.

بی‌اعتمادی افکار عمومی به روسیه با عدم افشای مفاد قرارداد 20 ساله به اوج رسیده بود و حالا تصور عموم این است که روسیه اقدامی برای بهبود وضعیت انرژی ایران نمی‌کند مگر اینکه خیالش از تامین منافع خودش به صورت تمام‌وکمال راحت باشد. برخی کارشناسان نیز با یادآوری نقش روسیه در بازار انرژی جهان و صادرات گاز به اروپا می‌پرسند: چرا روسیه باید با کمک به ایران به افزایش قدرت رقیبش دامن بزند؟

فریدون برکشلی، رییس گروه مطالعات انرژی وین، در گفت‌وگوی مکتوب با اقتصادآنلاین به چند سوال کلی درباره این همکاری پاسخ می‌دهد:

 اخیرا بحث همکاری ایران و روسیه در زمینه انرژی مطرح شده، فکر می‌کنید این همکاری چه مزیت‌هایی می‌تواند برای ایران داشته باشد؟

در ابتدای بحث، لازم می دانم که بر این نکته تاکید کنم که روابط منطقه ای ایران و به ویژه روسیه، معمولا تحت تاثیر سوابق تاریخی و نوع و شکل روابط دو کشور خصوصا در دو قرن گذشته قرار گرفته است. این را عرض می کنم که روابط ایران و روسیه و قبلا اتحاد جماهیر شوروی، بر پایه انبوهی از تجارب تلخ و گزنده قرار داشته است. بیشتر ما حاضر نیستیم بررسی کنیم که به چه علت این وقایع ناگوار صورت گرفته و اصلا چرا ما باید از همسایگان و سایر کشورهای دنیا، انتظار ملاحظات مثبت داشته باشیم. به عبارتی ساختار ادبیات و فرهنگ دیپلماسی ما در طی سالها بر پایه اصول متداول در جهان تنظیم نشده است.

حالا هم وقتی به عدم و نفی روابط انرژی با روسیه صحبت می کنیم، استنباط و نگرش‌ها عموما منفی هستند. البته به دلایل منطقی هم منفی هستند. اما چنانچه به عنوان دو معامله گر که هریک متاعی برای عرضه دارند و عزم جدی در به حداکثر رسانیدن منافع خود دارند، بنده فکر می کنم که ارتباطات مهم و بخش قابل ملاحظه‌ای از تعاملات جمهوری اسلامی را تشکیل می دهد.

با توجه به اینکه هرگونه بهبود وضعیت نفت‌وگاز  ایران، به عنوان رقیب روسیه، می‌تواند به ضرر او باشد، منطقی است که روسیه بخواهد به بهبود وضعیت ایران در بازار انرژی جهانی کمک کند؟

بله، روسیه در بخش انرژی و به ویژه گاز، برای ایران رقیب تنومندی است. در حقیقت، درک همین واقعیت که روسیه برای ایران رقیب قدری است، ضرورت الزام و اشراف بیشتر از شرایط اقتصاد و دیپلماسی انرژی با روسیه را گریز ناپذیر می کند.

روسیه در اصول، سعی می کند که خود را قدرتمند تر از آنچه هست نشان دهد، و در بزنگاه، خود را ضعیف تر از آنچه هست هم نشان دهد. این رفتار منبعث از اصول استراتژیک دیپلماسی روس هاست. حالا هم این نکته را بگویم که شرایط روسیه در بخش گاز( و البته) نفت، آنطور که نمایش می دهد ممتاز نیست. روسیه قابلیت های سخت افزاری گسترده ای دارد. اما نسبت استحصال به ذخایر در ۱۰ سال گذشته افت کرده است. شرکت های صاحب نام غربی پس از ماجرای خودروپوفسکس، مخالف پوتین که به زندان افتاد و سپس تبعید شد، روسیه را به نحوی تحریم کردند. فقط تعدادی شرکت های انگلیسی باقی ماندند. شرکت هایی که با سیاست داخلی و بین المللی مسکو، مشکلی نداشتند.

حالا منظورم این است که باید با چشم باز و اطلاع از مسایل روسیه در بخش انرژی با آنها وارد مذاکره شد. بدیهی که روسیه هم با اشراف بر شرایط ایران، با ما کار خواهد کرد. در روابط کشورها، توازن امتیازات قابل دسترسی، اصل است. قطعا روسیه نمی خواهد، از ایران یک رقیب و یا پتانسیل رقابت برای بخش انرژی خود درست کند.

 همکاری با ایران برای روسیه چه مزیت‌هایی می‌تواند داشته باشد؟

قبلا کمی در این باره صحبت کردیم. بله ایرانی ها همیشه نسبت به روسیه نگاه منفی داشته اند. مطلبی را که باید عرض کنم هم همین است. در دو سده گذشته هم، ما همواره از موضع ضعف و شاید در بدترین شرایط با روسیه و قبلا روسیه تزاری یا اتحاد شوروی مواجه شدیم. بنده قصد بحث سیاسی ندارم. این فقط مربوط به انرژی و به ویژه گاز است. ایران پیش از پیروزی انقلاب به شوروی سابق گاز صادر می کرد. ذوب آهن اصفهان از محل در آمد حاصل از صادرات گاز به شوروی سابق خریداری و راه اندازی شد که هنوز هم پا برجاست. در سال ۱۳۵۸ و به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی، یکی از اولین اقدامات شورایعالی انقلاب به ریاست مرحوم آقای مهندس بازرگان، خاتمه قرارداد صادرات گاز ایران به شوروی بود.

روسیه کشور پهناوری است. هنوز هم پس از فروپاشی و تجزیه که ۳۰ درصد خاک خود را از دست داد پهناور است. در مناطقی و در فصل زمستان های طولانی، قادر به تامین گاز طبیعی نیست. شوروی به گاز ایران برای فصول یخبندان نیاز داشت. در هر حال، منظورم این است که برای برقراری توازن و تعادل در دیپلماسی انرژی، لازم است که تمام نقاط قوت و ضعف طرف مقابل را بشناسیم. روسیه برای ایران رقیب تنومند و خطرناکی است، اما قابلیت های ایران و جبر جغرافیایی ایران هم بسیار مهم است. این که مسکو امروز از سر سیری و بی نیازی با ایران مواجه می شود، برایمان ناراحت کننده است. اما روسیه هم می داند و یا باید بداند که ایران دستش خالی نیست. بی شک هیچ تولید کننده بزرگ نفت و گازی مانند ایران نباید تمام تخم مرغ هایش را در یک سبد بگذارد.

با توجه به سوابق همکاری ایران و روسیه، که در میان افکار عمومی چندان مثبت ارزیابی نمی‌شود، فکر می‌کنید روسیه بتواند و بخواهد که در زمینه انرژی همکاری خوبی برای ایران باشد؟ به عبارت بهتر؛ نسبت به همکاری با روسیه خوشبین هستید؟

خیر، بنده به روسیه خوش بین نیستم. به چین خوش بین نیستم. به اتحادیه اروپا خوش بین نیستم. به امریکا خوش بین نیستم. بحث منافع ملی، بر پایه منطق و توازن قوا، عمل می کند. لازم است با دنیا بر پایه منافع ملی، تعامل داشته باشیم. از موضع استیصال و بلاتکلیفی، همه کشورها می خواهند از دیگری سود ببرند. خاطرم هست، زمانی هیچ کشور اروپایی در ایران سفیر نداشت. نروژ تنها کشوری بود که در تهران سفیر داشت و خیلی هم فعال بود. در آن زمان، منظورم دهه ۱۹۸۰ میلادی، نروژ به تازگی نفت کشف کرده بود. تجربه کمی داشتند. نمی خواستند هم که از ابتدا پای شرکت های بزرگ به صنعت نفت نروژ باز شود. نروژی ها گروه گروه به ایران می آمدند. معتقد بودند که هیچ کشوری در خاورمیانه تجربه، تبحر و اشراف ایرانی ها را در بخش نفت ندارد. در آن سالها که عرض می‌کنم، دوران جنگ تحمیلی، تقریبا هر یکی دوهفته یک نفتکش نروژی توسط هواپیماهای ناشناس،(موسوم به هواپیماهای ناشناس)، هدف قرار می گرفت. خوب، نروژ در پی منافع درازمدت خود بود.

در روابط بین المللی خوش بینی ها و بدبینی ها منبعث از منافع ملی است. دولت اشرف غنی آب رودخانه هیرمند را بر روی ایران می بست. حالا شرایط تغییر کرده است. طالبان به ایران نیاز دارد.

جمهوری اسلامی لازم است که برای برقراری مناسبات متوازن با روسیه و همسایگان، ثبات و استحکام روابط بین المللی برپاکند.

همکاری با این کشور چقدر منابع نفت و گاز کشور را در معرض خطر دست‌اندازی قرار خواهد داد؟

من در بخش نفت تهدید مهمی از سوی روسیه نمی بینم. شاید در دهه آینده، تهدید جدی برای نفت ایران از سمت عراق باشد. اما در مورد گاز و به ویژه انتقال گاز طبیعی از طریق خطوط لوله، روسیه همیشه ایران را یک خطر جدی تلقی می کند. روسیه می داند که اروپا، می خواهد که حتی الامکان مبادی تامین گاز طبیعی خود را تنوع بخشد و مسلما گاز ایران یکی از گزینه های اصلی است. این برای مسکو یک تهدید است. در حقیقت در طول چند دهه گذشته هم موانعی ایجاد کرد. مدت ها ایران را با خط لوله گاز صلح سرگرم کرد. اما در داخل هم استراتژی گازی فعالی نداشتیم. ساختار و شکل مصرف گاز در ایران شاید در دنیا، غیر متعارف ترین است. لوله کشی شهری و سوزانیدن و مصارف حرارتی گاز از زمان جنگ جهانی اول منسوخ شد. حالا بیشتر شهرهای ایران به انبار مهمات تبدیل شده اند.

در مورد قراردادهای جدید ایران و روسیه، پس از سفر اخیر گزارشات و اطلاعات مبسوطی در اختیار نیست. فکر می کنم که لازم است، برای جزییات کمی صبر کرد. فکر می کنم که روسیه در حال حاضر بیشتر مشکلات ایران در بخش گاز را داشته است. چنانچه تعاملاتی در بخش سوآپ گازی حاصل شده باشد، کاملا مثبت ارزیابی می شود. ایران با دارا بودن هزاران کیلومتر خطوط لوله گاز و موقعیت جغرافیایی می تواند مقدمات تبدیل به یک هاب انرژی را فراهم سازد.