درس‌ هایی از ریزش بازارهای مالی

ذات بازارهای مالی همواره با نوسان­ها و تغییر روندهای قیمتی شناخته می­شود.. بازار سرمایه ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و در طول عمر خود روندهای صعودی و نزولی متعددی را تجربه کرده است. با این وجود، تجربه روند صعودی سال‌ 1398 و نیمه نخست سال 1399 از برخی جهات با روندهای قبلی متفاوت بود. حضور پررنگ بخش قابل توجهی از جامعه در بازار سرمایه ویژگی منحصر به فرد روند صعودی اخیر بود و به تبع آن ریزش و رکود سنگین نیمه دوم سال 1399 به بعد دامن‌گیر بخش گسترده‌ای از جامعه گردید. عدم تامل لازم در تشویق سرمایه‌گذاران خرد به حضور در بازار سرمایه، فقدان آموزش کافی سرمایه‌گذاران درباره گزینش سهام مناسب و عدم وجود زیرساختهای سخت­افزاری و نرم­افزاری برای هدایت به سمت سرمایه­گذاری غیرمستقیم، موجب شد ضررهای سنگین و غیرقابل جبرانی به این گروه تحمیل گردد.

مرور اتفاقات تلخ دو سال اخیر بازار سرمایه ایران حاوی درس‌های مهمی برای اهالی بازار سرمایه به ویژه سرمایه‌گذاران خرد است. نگاهی گذرا بر این اتفاقات نشان می‌دهد که توجه به مجموعه‌ای معیارهای ساده و رعایت اصول اساسی سرمایه‌گذاری و مدیریت سرمایه توسط سرمایه‌گذاران خرد می‌توانست جلوی بسیاری از ضررها را بگیرد. سلسله نوشتار حاضر تحت عنوان "درس‌هایی از ریزش بازار"  با تحلیل توصیفی اطلاعات گذشته به دنبال شناخت عواملی است که توجه به آنها می‌تواند تصمیمات سرمایه‌گذاری مناسب‌تری را برای سهامداران رقم بزند.

تاکید اولین قسمت از این سلسله نوشتار، موضوع ارزندگی سهام شرکت‌ها از منظر معیار قیمت به سود (P/E) می‌باشد. معیار P/E یکی از شاخص‌های مهم ارزش‌گذاری سهام شرکت‌هاست. این نسبت بیان می‌کند که به ازای قیمت سهم، سهامداران انتظار چه میزان سودی دارند و یا این که سهامداران حاضرند به ازای هر واحد افزایش در سود سهم، چه میزان سرمایه به آن اختصاص ‌دهند. نسبت مزبور نشان می‌دهد سرمایه‌گذاران با خرید یک سهم، چند سال طول می‌کشد تا سرمایه اولیه آن‌ها بازگردد، بنابراین، هر چه این نسبت برای یک شرکت کوچک‌تر باشد، وضعیت آن شرکت برای سرمایه‌گذاری مناسب‌تر است (البته نکات متعددی در این زمینه وجود دارد که در حوصله این نوشتار نمی‌گنجد). محاسبه نسبت P/E به شیوه‌های مختلفی امکان‌پذیر است. یکی از شیوه‌های معمول و ساده محاسبه نسبت P/E، استفاده از سود هر سهم در آخرین گزارش سالیانه شرکت‌ها می‌باشد.

ویژگی معیار P/E (در صورت استفاده از سود هر سهم براساس آخرین صورت­های مالی حسابرسی شده)، قابلیت اتکا، سادگی و قابلیت فهم بالای آن برای اکثر سرمایه‌گذاران است. این معیار به راحتی محاسبه می‌شود و تجربه نشان می‌دهد که از کارآمدی مناسبی نیز برخوردار است. این قسمت از سلسله نوشتار "درس‌هایی از ریزش بازار"، به مقایسه بازدهی سهام شرکت‌ها، براساس وضعیت P/E آنها در زمان سقف تاریخی شاخص، می‌پردازد. به بیان دیگر، قسمت حاضر درصدد پاسخ به این سوال است که "چنانچه سرمایه‌گذاران در زمان خرید سهام (در سقف تاریخی شاخص)، به وضعیت نسبت P/E شرکت‌ها توجه داشتند، بطور میانگین بازدهی بهتری (ضرر کمتری) را تجربه می‌کردند یا خیر؟". بدین منظور، ابتدا شرکت‌هایی که اطلاعات آنها در تاریخ­های مورد نظر این گزارش موجود بود، بر حسب P/E گذشته آنها در تاریخ 20 مرداد 1399 (سقف تاریخی شاخص) به شش گروه زیر طبقه‌بندی شدند:

سپس، میانگین بازدهی هر گروه از شرکت‌ها در چهار بازه‌ زمانی مختلف مورد مقایسه قرار گرفته است. بازه‌های زمانی و دلایل انتخاب آنها به شرح زیر است:

منطقاً انتظار می‌رود شرکت‌هایی که وضعیت P/E گذشته آنها در تاریخ 20 مرداد مناسب‌تر (کوچک‌تر) بوده است، به‌دلیل آن که بطور میانگین ارزنده‌تر بوده‌اند، در دوره ریزش بازار افت قیمتی کمتری را تجربه نمایند. همچنین در زمان‌هایی که بازار روی خوش نشان داده و بصورت مقطعی رشد کرده است، رشد این‌گونه سهام به سبب ارزندگی، نسبت به سایر سهم‌ها بیشتر باشد.

قبل از مطالعه تحلیل توصیفی انجام شده، توجه به موارد زیر ضروری است:

• محاسبات براساس میانگین بازدهی شرکت‌ها در هر طبقه و بصورت هم‌وزن انجام شده است. بدیهی است که میانگین شاخصی کلی از وضعیت هر طبقه را به نمایش می‌گذارد و عملکرد هر سهم از میانگین انحراف دارد.
• مبنای طبقه‌بندی شرکت‌ها P/E گذشته آنها بوده است، بنابراین محدودیت‌های ذاتی این معیار باید مدنظر قرار گیرد.
• این تحلیل‌ها بیشتر در بازارهای نزولی کاربرد دارد و استراتژی مدنظر "خرید و نگهداری" است.

در جدول شماره 1، میانگین بازدهی سهام (میانگین ریزش) هر گروه از شرکت‌ها ارائه شده است:

همان‌گونه که اطلاعات جدول فوق نشان می‌دهد، شرکت‌هایی که وضعیت  P/E مناسب‌تری در روزهای اوج شاخص بورس داشته‌اند، بطور میانگین ریزش کمتری (حدود 22 درصد کاهش قیمت) را تجربه کرده‌اند. بر همین اساس، هر چه وضعیت  P/E شرکت نامناسب‌تر (بزرگ‌تر) باشد، بطور میانگین ریزش شدیدتری را هم تجربه کرده است، به‌طوری که سهام با P/E بالای 100 در زمان سقف شاخص، بطور متوسط نیمی از ارزش خود (حدود 49 درصد) را از دست داده است. بنابراین، اگر یک سرمایه‌گذار خرد در زمان گزینش یک سهم برای خرید به معیار ساده P/E گذشته توجه کرده باشد، ضرر به نسبت کمتری را تحمل کرده است.

جدول شماره 2، میزان تغییر قیمتی هر گروه از شرکت‌ها را از زمان رشد مقطعی شاخص در سال 1400 را به نمایش گذاشته است:

جدول بالا نشان می‌دهد که ریزش قیمتی سهام شرکت‌های با P/E مناسب‌تر، متوقف شده است. یعنی بطور متوسط، از اوایل خرداد 1400 به بعد سهام با  P/E زیر 40، ریزش بیشتری نداشته است. این در حالی است که ریزش سایر گروه‌ها همچنین ادامه داشته است. البته باید به این موضوع توجه داشت که بسیاری از سهم‌ها صرف‌نظر از وضعیت P/E آنها، رشد موقتی را از زمان رسیدن شاخص بورس به کف سال 1400 تجربه نمودند، اما بخش زیادی از این رشد در افت مجدد شاخص پس گرفته شد. جدول بعدی با تاکید بر دوره رشد موقتی شاخص، میزان رشد هر گروه از سهام را مورد بررسی قرار داده است:

همان‌گونه که اطلاعات جدول بالا نشان می‌دهد، رشد سهام ارزنده و باپتانسیل (P/E کوچک‌تر) در زمان دوره‌های رونق بازار (هرچند موقت و کوتاه) بهتر از سایر گروه‌ها بوده است. به بیان دیگر، جبران ضررهای قبلی در این گروه شرکت‌ها سریع‌تر و آسان‌تر اتفاق می‌افتد، چراکه اقبال بازار برای خرید سهم این نوع شرکت‌ها در روندهای نزولی بیشتر از بقیه سهم‌هاست.

در نهایت، افت قیمتی سهام اخیر هر گروه از شرکت‌ها بعد از رشد موقت شاخص از خرداد تا شهریور سال جاری در جدول شماره 4 ارائه شده است:

اطلاعات جدول نشان می‌دهد که در ریزش شهریور ماه قیمت‌ها در شرکت‌های با وضعیت P/E نامناسب‌تر شدیدتر بوده است. به عبارت دیگر، این گروه شرکت‌ها رشد مقطعی خود را در دوره خرداد تا شهریور با سرعت بیشتری پس گرفته‌اند.

بطور کلی، تحلیل توصیفی ارائه شده در جداول بالا، نشان می‌دهد که اگر سرمایه‌گذاران خرد در روزهای اوج بازار و در زمان خرید سهام به معیار بسیار ساده P/E توجه داشته باشند، بطور میانگین پرتفوی سهام آنها ریزش قیمتی کمتری را تجربه می‌نماید و این ریزش در زمان برگشت بازار (هر چند مقطعی و موقتی)، سریع‌تر جبران می‌گردد. باید توجه داشت که عوامل متعددی در خرید سهام باید مورد توجه قرار گیرد که بسیاری از آنها نیازمند دانش مالی مناسب است و توجه به این عوامل ممکن است برای اشخاصی که تجربه و دانش مناسبی در این زمینه ندارند، مقدور نباشد. با این حال، مدنظر قرار دادن معیارهای ساده و کارآمدی نظیر P/E تا حد زیادی راه‌گشاست.

*کارشناس بازارهای مالی