بسته تفصیلی برای سرمایه‌گذاران مناطق آزاد

اکبر ترکان، دبیر شورای هماهنگی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی از ایجاد 8 منطقه جدید آزاد و همچنین ایجاد مناطق آزاد دوجانبه با برخی کشورهای همسایه خبر داده است. این در حالی است که آماده کردن طرح‌های توجیهی و تفصیلی این مناطق برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی نیز به دستور ترکان در اولویت‌های شورای هماهنگی مناطق آزاد قرار گرفته تا جذب سرمایه‌گذاری خارجی تسهیل شود و صادرات از این مناطق نیز به شکل واقعی‌تر دنبال شود. گفت‌وگوی دنیای اقتصاد با اکبر ترکان، دبیر شورای هماهنگی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی چالش‌ها و معضلات اساسی این مناطق را مورد بررسی قرار داده و در آستانه اجرای بسته رکودزدایی دولت، نقش مناطق آزاد را نیز بیش از گذشته تبیین کرده است. اولین و مهم‌ترین کاربری که برای مناطق آزاد تعریف شده، کمک به صادرات و صادرات مجدد بوده است. به نظر می‌رسد در سال‌های گذشته مناطق آزاد از این تعریف عقب مانده‌اند. حالا که دولت یازدهم افزایش صادرات غیرنفتی را به‌عنوان یکی از راهکارهای خروج از رکود مطرح کرده، نقش مناطق آزاد برای تحقق این هدف چیست؟ چه هدف‌گذاری‌هایی شده و چه دستاوردی تا به امروز داشته است؟ مناطق آزاد قرار بود قطب‌های صادراتی شوند، اما دالان‌های وارداتی شدند. از روز اول تاسیس، اجرای زیرساخت‌های مناطق آزاد را به خودشان واگذار کردند که با درآمدهای خودشان زیرساخت‌ها را بسازند. ابتدا زیرساخت‌هایی وجود نداشت که منطقه آزاد روی آنها استوار شود. وقتی منطقه‌ای از درآمدهای خودش باید زیرساخت بسازد و درآمدی ندارد، باید از کجا بودجه تامین کند؟ آیا با صادرات درآمدی برای منطقه آزاد به دست می‌آید؟ چون درآمد صادراتی فاقد عوارض است، بنابراین صادرات موجب دریافت درآمد برای منطقه آزاد نمی‌شود. تنها راهکاری که به درآمد برای مناطق آزاد منجر می‌شود، واردات است. وقتی منطقه آزاد به واردات متوسل شد، داستان تغییر کرد. منطقه آزاد به سراشیبی افتاد که راه خروج از آن را ندارد و به یک دالان وارداتی تبدیل شد، در حالی که قرار بوده قطب صادراتی شود. این داستان سال‌های گذشته است. امروز برای خروج از این وضعیت چه باید کرد؟ واقعیت این است که کالاهای صنعتی ساخت ایران در بازارهای فرانسه، آلمان و بلژیک به فروش نمی‌رود. فقط ماده اولیه را می‌توانیم در این کشورها بفروشیم؛ در حالی که صادرات مواد اولیه هدف ما نیست. بازار کالای صنعتی ما در کشورهای همسایه است. از طرفی کار با همسایگان در راستای اقتصاد مقاومتی نیز قرار دارد. چون فشارهای بین‌المللی و تحریم قدرت‌های بزرگ روی کشورهای صنعتی بسیار موثر است ولی روی همسایگان موثر نیست و با آنها می‌شود یک رابطه خوب تجاری در همه زمینه‌ها برقرار کرد. بنابراین به سمت این می‌رویم که با همسایه‌ها کار کنیم. از سوی دیگر ایران در حوزه دریای خزر 5 همسایه، در حوزه خلیج‌فارس 6 همسایه، در مرزهای غرب 2 همسایه، در مرز خشکی شمالی 3 همسایه و در مرز شرقی 2 همسایه دارد. یعنی ایران 7 همسایه خشکی و 11 همسایه آبی دارد که تعداد آنها قابل توجه است و تجارت و کسب‌وکار با این کشورها در همه ابعاد معنادار است. می‌توانیم در زمینه نفت و گاز، مواد صنعتی، تکنولوژی و هم در زمینه صادرات خدمات مهندسی با کشورهای همسایه کار کنیم. اگر ما در کشوری به‌عنوان صادرات خدمات مهندسی پروژه‌های مهم اجرا کنیم، می‌توانیم به آلمان، کانادا و فرانسه برویم؟ چشم‌انداز ما باید کشورهای اطراف باشد. لذا اولین، بهترین و مناسب‌ترین بازار برای تولیدات و خدمات ایرانی کشورهای همسایه است. تمام مناطق آزاد در مناطق مرزی واقع شده‌اند. در جنوب کشور چهار منطقه آزاد چابهار، قشم، کیش و اروند را داریم. چابهار با کشورهای پاکستان، افغانستان و ترکمنستان به‌عنوان یک دالان تجاری می‌تواند کار کند. هم‌اکنون کالاهایی به چابهار وارد می‌شود که مقصد آنها افغانستان و بعضا ترکمنستان است. در اروند نیز کالاهایی وارد می‌شود که مقصد آنها عراق است. در ماکو تجارت‌هایی انجام می‌شود که رابطه دوجانبه با ترکیه تقویت می‌شود. در ارس رابطه دوجانبه با نخجوان، آذربایجان و ارمنستان تقویت می‌شود. در انزلی رابطه تجاری با کشورهای حوزه دریای خزر تقویت می‌شود. لذا این هدف‌گذاری‌ها پیش می‌روند و شرایط بین‌المللی هم طوری شده که این دالان‌ها رونق هم پیدا کرده است. از چه زمانی رونق به تجارت خارجی با کشورهای همسایه از طریق این مناطق بازگشته است؟ در شمال عراق دالان‌هایی برای تجارت عراق با کشورهای دیگر بود. با بحران‌هایی که در عراق و به‌ویژه در شمال عراق ایجاد شده، این دالان‌ها بسته شده است. عراقی‌ها پی بردند که چقدر مرزهای ایران برای آنها اهمیت دارد. عمده تدارک اقلیم کردستان عراق و بقیه مناطق این کشور از کریدورهای تجاری است که با ایران دارند. لذا همه مرزهای دوجانبه ما با عراق و اقلیم کردستان، در حال حاضر فعال هستند و نقش مهمی در پشتیبانی از اقتصاد عراق ایفا می‌کنند. آیا ارقامی که برای صادرات از مناطق آزاد پیش‌بینی شده، محقق شده است؟ شیب بسیار تندی در چند ماه اخیر در تجارت با عراق از طریق مناطق آزاد پیش آمده است. به نظر می‌رسد این اتفاق هم به دلیل ناآرامی‌های عراق است. آیا کار خاصی هم در مناطق انجام شده است؟ بخشی به دلیل ناآرامی‌های عراق است، بخشی هم به دلیل موقعیت تجاری خوبی است که ما پیدا کرده‌ایم. قبلا ما در ترکمنستان یک تجربه تلخ داشتیم. در فاصله سال‌های 72 تا 76 که وزیر راه بودم، ابتدای آزادسازی کشورهای آسیای میانه بود و این کشورها در حال شکل‌گیری مستقل بودند. در آن زمان تجار ایران در ترکمنستان کار می‌کردند اما همه آنها آدم‌های معتبری نبودند. خیلی از آنها افراد تازه به دوران رسیده‌ای بودند. این تازه به دوران رسیده‌ها اخلاق حرفه‌ای تجاری را بلد نبودند. به غش(اظهار چیزی خلاف واقع) در معامله دست زدند و در مدت کوتاهی اعتبار ما در آن مناطق آسیب دید و اعتماد به تجار ایرانی فروریخت. در حال حاضر در عراق خوشبختانه کوشش بر این است که اعتماد را حفظ کنیم که این مستلزم نظارت است. مقامات عراقی به کنترل توسط ایرانی‌ها اعتماد کرده‌اند. بنابراین وقتی آنها به وزارت بهداشت ما اعتماد می‌کنند، کالایی که مواد غذایی و دارویی است، با تایید وزارت بهداشت ایران می‌تواند به عراق صادر شود. اگر دستگاه‌های ذی‌ربط در ایران کوتاهی کنند چه می‌شود؟ الان آنها به موسسه استاندارد ما اعتماد کردند و آن را کافی می‌دانند. تجار، صنعتگران، اتاق‌های بازرگانی، موسسه استاندارد و... باید مراقبت کنند که این فضای اعتماد از بین نرود. اگر اعتماد از بین رفت، بازسازی آن کار آسانی نخواهد بود. اشاره کردید که تامین زیرساخت‌ها به خود مناطق آزاد واگذار شده بود، به نظر شما با توجه به شرایط موجود مناطق آزاد، باید بودجه در اختیارشان قرار بگیرد یا خودشان بودجه را تامین کنند؟ حتما باید مناطق آزاد در احداث زیرساخت‌ها در طرح‌های ملی حمایت شوند. محال است که بتوان همه زیرساخت‌های مناطق را به خودشان واگذار کرد. برای امسال چه بودجه‌ای برای توسعه مناطق آزاد پیش‌بینی شده است؟ قرار است با توجه به محدودیت بودجه، در هر منطقه یک یا دو پروژه را از بودجه مناطق آزاد پیش ببریم. در منطقه ماکو احداث فرودگاه را با بودجه منطقه در برنامه داریم و کارهای دیگر را رها کردیم. در منطقه آزاد قشم همه توان را روی ساخت اسکله کاوه گذاشتیم و به دنبال فاینانس هستیم، ترمینال فرودگاه را هم با منابع خودمان خواهیم ساخت. در منطقه کیش که وضع مالی بهتری نسبت به سایر مناطق دارد، در حال احداث یک پایانه با بودجه منطقه هستیم. منطقه آزاد کیش قرار است زیرساخت‌های جزیره هندورابی را هم بسازد. چابهار مشکلات زیرساختی دارد. سازمان بنادر در آنجا موفق نشده پروژه اسکله‌های جدید را تمام کند و این هم کاری نیست که با بودجه منطقه آزاد بتوان آن را به اتمام رساند. لذا ما اصلا در ساخت بندر ورود نمی‌کنیم. در چابهار حداکثر کاری که خواهیم کرد این است که برای فرودگاه کنارک یک پایانه غیرنظامی بسازیم. ولی راه‌آهن چابهار- زاهدان- مشهد و اسکله‌های جدید بندر شهید بهشتی را سازمان بنادر باید با بودجه‌های ملی بسازد. در انزلی بندر کاسپین را با بودجه خودمان می‌سازیم، اما راه‌آهن قزوین- رشت- انزلی- آستارا کاری نیست که با بودجه خودمان بتوانیم انجام دهیم. اشاره کردید که وضع مالی کیش از سایر مناطق بهتر است، اما شاهد این هستیم که سرمایه‌گذاری خارجی در کیش تقریبا صفر بوده و نه تنها در این منطقه بلکه در سایر مناطق آزاد نیز جذب سرمایه‌گذاری خارجی بسیار محدود بوده است. قطعا تحریم در این میان نقش داشته اما همه این موضوع به تحریم مربوط نیست. نظر شما چیست؟ سرمایه‌گذاری خارجی به مسائل بین‌المللی کشور ارتباط دارد. با توجه به اینکه سیستم بانکی کشور به بانک‌های جهان وصل نیست، حمل و انتقالات پول متوقف است، جابه‌جایی پول از طریق رسمی امکان ندارد و باید با روش‌های بسیار پیچیده پول جابه‌جا کرد، چطور باید منتظر سرمایه‌گذاران خارجی بود؟ البته ما این کارها را به خاطر منافع ملی کشورمان می‌کنیم اما یک تاجر و سرمایه‌گذار خارجی با روش‌هایی که ما پول جابه‌جا می‌کنیم، اقدام به جابه‌جایی نمی‌کند. چون این روش‌ها برای آنها پرخطر است. یکی از ویژگی‌های مناطق آزاد معافیت مالیاتی و معافیت از پرداخت عوارض گمرکی است. ولی به نظر می‌رسد هیچ سرمایه‌گذار خارجی از این موضوع استفاده نمی‌کند. این را چطور تعبیر می‌کنید؟ سایر کشورها به‌دلیل مسائل بین‌المللی و تحریم‌ها این ریسک را نمی‌کنند. یعنی شما معتقدید اگر تحریم‌ها برداشته شود، سایر کشورها از مناطق آزاد استقبال می‌کنند؟ بله، قطعا همین‌طور است. ما برای طرح‌هایمان گزارش‌های توجیهی آماده کردیم، اطلاعات تفصیلی به سرمایه‌گذاران می‌دهیم. اما اینها مستلزم رفع مشکلات بین‌المللی است. استقبال سرمایه‌گذاران داخلی چطور بوده است؟ استقبال آنها خوب بوده است. اخیرا یک سرمایه‌گذار داخلی در هندورابی به فعالیت مشغول شده، در قشم نیز سرمایه‌گذاران از بخش‌های تجاری و صنعتی خوب استقبال کردند. در کیش 6 شهرک صنعتی و در قشم 3 شهرک صنعتی داریم و لذا سرمایه‌گذاران صنعتی درحال رقابت هستند. چندی پیش مدیرعامل منطقه آزاد انزلی اعلام کرده بود که اصلا شناخت خوبی از همسایگان دریای خزر نداریم. در حالی که شما اعلام کردید انزلی برای ایجاد ارتباطات با کشورهای حاشیه دریای خزر برنامه‌ریزی شده است. پس در این منطقه غیر از اینکه خودروها با تعرفه صفر وارد شده، چه اتفاق دیگری روی داده است؟ آقای مسرور کوشش می‌کند یک کریدور رقابتی برای شمال کشور ایجاد کند. او معتقد است کالاهایی که از طریق دریا به جنوب کشور وارد می‌شود، اگر از شمال از آکتائو به بندر انزلی وارد شود، هم به زمان کوتاه‌تری نیاز است و هم قیمت کمتر می‌شود. به همین دلیل کوشش می‌کند که این کریدور شمال به جنوب ایجاد شود. این یکی از مزیت‌های منطقه انزلی است. چقدر از مشکلات مناطق آزاد به چندمدیریتی و نبود متولی واحد در مناطق آزاد مربوط است؟ بالاخره این تعارض را با برخی دستگاه‌ها داریم و چاره‌ای هم نیست و درست هم نمی‌شود. باید فکر کنیم این یک مساله‌ای است که همیشه مبتلا به آن هستیم و باید با آن بسازیم. به جز منطقه آزاد دوجانبه با قطر که چندی پیش درباره آن صحبت کردید، آیا با کشورهای دیگر هم برای ایجاد مناطق دوجانبه وارد مذاکره شده‌اید؟ آیا این موضوع در دنیا تجربه موفقی است؟ توافقی که با قطر صورت گرفته و مدارکش نیز به امضا رسیده، برای اجرا به اتاق بازرگانی بوشهر واگذار شده تا عملیاتی شود. با کشورهای دیگر هم ظرفیت‌های اجرای این کار وجود دارد. الان در مرزهای ما با عراق در چند نقطه از جمله مرز باشماق در مریوان و در مرز مهران استعداد و پتانسیل این کار وجود دارد. فقط استعداد این کار وجود دارد یا پیشنهادهایی هم شده است؟ دو طرف مشغول کار کردن روی این موضوع هستند. اما چون لایحه منطقه آزاد شدن مریوان و مهران هنوز به مجلس نرفته، حرکت پرشتابی شروع نشده است. در مجموع می‌توان گفت این تجربه برای ما و همسایگان‌مان خوب است. قرار بود قوانین پولی و بانکی در مناطق آزاد از سوی بانک مرکزی مورد بازبینی قرار گیرد. آیا این اتفاق افتاد؟ بانک مرکزی در نهایت احتیاط عمل می‌کند و تاکنون پاسخگو نبوده است. در حال چانه‌زنی هستیم. چون در ادوار گذشته سیستم بانکی کشور به شکل‌های مختلف قربانی حوادثی شده، اینها بسیار محتاط شده اند.