دولت رییسی از توافق برجام چه می‌خواهد؟ / همه موانع پیش روی توافق مجدد
ابراهیم رییسی، رییس جمهوری کنونی ایران، احیای توافق هسته‌ای را اولویت اصلی دولت خود نمی‌داند. وزیر امور خارجه او هم پیشتر در روز رای اعتماد در مجلس اعلام کرده بود که وزارت امور خارجه وی وزارت امور برجام نخواهد بود.
اقتصاد آنلاین – اکرم شعبانی؛ به گزارش فارین پالیسی، اگرچه حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه دولت سیزدهم ایران پیشتر چنین بیاناتی در مجلس شورای اسلامی گفته بود اما بخش عمده‌ای از تلاش‌های دیپلماتیک خود را برای حل بحران هسته‌ای و مذاکره درباره توافق هسته‌ای پس از خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) صرف کرده است.
اظهارات سخت امیرعبداللهیان نشان دهنده تغییرات اساسی در سیاست خارجی دولت جدید ایران است. بر خلاف حسن روحانی، رییس‌جمهوری پیشین ایران، ابراهیم رییسی حل بحران هسته‌ای و احیای برجام را که مشکل آن از زمان خروج آمریکا از این توافق ایجاد شده، مدنظر قرار نمی‌دهد. دونالد ترامپ رییس‌جمهوری پیشین ایالات متحده پس از آنکه خروج از برجام را به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی دولت خود مطرح کرد، در ماه مه ۲۰۱۸ از این توافق خروج کرد. رییسی در اولین کنفرانس مطبوعاتی خود به عنوان رییس‌جمهوری اعلام کرد که سیاست خارجی دولتش با برجام آغاز نمی‌شود و با آن پایان نمی‌یابد و سرنوشت اقتصاد کشور خود را به مذاکرات پیوند نخواهد زد.
در آوریل ۲۰۲۱، تنها چند ماه پس از روی کار آمدن دولت بایدن، ایران و سایر امضا کنندگان توافق برجام شامل انگلیس، فرانسه، چین، روسیه به اضافه آلمان، مذاکراتی را برای احیای توافق هسته‌ای در وین از سر گرفتند. اما پس از شش دور مذاکره که ایالات متحده نیز به صورت غیرمستقیم در آن حضور داشت، در میان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایران در ماه ژوئن، مذاکرات متوقف شد. دولت جدید ایران همچنین اعلام کرد که دوره‌های پیشین مذاکرات را بررسی کرده و یک تیم مذاکره کننده جدید تشکیل خواهد داد و به زودی به مذاکرات بازخواهد گشت.
با این حال دولت رییسی بر راهبردی تمرکز کرده که «خنثی سازی اثر تحریم‌ها» را از طریق تقویت روابط اقتصادی با همسایگان و کشورهایی از جمله روسیه و چین که به نوعی راهبرد رهبر ایران نیز هست، در اولویت قرار می‌دهد، آیت الله خامنه‌‌ای رهبر ایران بارها بر این مساله تاکید کرده است و در آخرین دیدار خود با اعضای هیات دولت رو به پایان روحانی نیز تاکید کرد که اعتماد به غرب به نوعی حماقت است.
تغییر سیاست نشان دهنده ناامیدی و شک و تردید عمیق دولت فعلی ایران در عدم موفقیت ایالات متحده در لغو تحریم‌های اقتصادی علیه این کشور است. در کابینه دولت جدید ایران هیچکدام از اعضا به این موضوع معتقد نیست که ایالات متحده لغو تحریم‌ها را هدف مذاکرات قرار داده است. برعکس اعضای کابینه بر این باورند که ایالات متحده قصد دارد از مذاکرات هسته‌ای به عنوان اهرمی برای مهار قدرت ایران استفاده کند. محمد مخبر معاون اول رییس‌جمهوری ایران نیز در این باره عنوان کرده است: بعید است که با غرب برای لغو تحریم‌ها به توافق برسیم، ما نمی‌توانیم برنامه‌ریزی خود برای اداره کشور را متکی به لغو تحریم‌ها کنیم و در نتیجه باید برنامه‌ریزی‌های خود را به سمت عدم لغو تحریم‌ها پیش ببریم.
سیاست‌گذاران دولت رییسی، تجربه امضای برجام در سال ۲۰۱۵ را به عنوان نمونه بارز رویکرد دولت آمریکا و عدم جدیت در لغو تحریم‌ها تلقی می‌کنند. استدلال آنها این است که اگرچه ایران بخش عمده‌ای از قابلیت‌های هسته‌ای خود را بر اساس این توافق از دست داده اما واشنگتن در طول بیش از دو سال بین اجرای توافق و خروج دولت ترامپ از توافق در ماه مه ۲۰۱۸ نیز عملا تحریم‌ها را لغو نکرده بود.
آنها معتقدند تحریم‌های دوران اوباما مانند محدودیت‌های لغو روادید ۲۰۱۵ و «کارشکنی» دفتر کنترل دارایی‌های خارجی ایالات متحده در صدور مجوز برای شرکت‌ها در تجارت با ایران، مانع عادی شدن روابط این کشور با جهان شده و به اظهارات رییس کل اسبق بانک مرکزی ایران مبنی بر تایید منافع اقتصادی «تقریبا هیچ» ایران از برجام استناد می‌کنند. اقدامات دولت ترامپ مانند قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم‌های سال‌های ۲۰۱۷ و خروج سال ۲۰۱۸ از برجام به ناامیدی ایران از لغو تحریم‌ها دامن زده است.
سیاست‌گذاران ایرانی اکنون بر این باورند که حتی در صورت احیای توافق برجام، این توافق منافع اقتصادی بسیار کمتری برای ایران حتی پیش از خروج آمریکا از برجام خواهد داشت. چرا که در شرایط کنونی، بانک‌ها و شرکت‌ها اعتماد کمتری به تعهد رییس‌جمهوری بعدی آمریکا برای پایبندی به توافق خواهند داشت. با این وجود شکست‌های خاص برجام، تنها دلیل تردید دولت کنونی ایران نیست، در واقع بی اعتمادی آنها به واشنگتن ریشه‌های عمیق‌تری دارد.
مقامات ایرانی بر این باورند که سیاست کلی آمریکا بر مهار ایران است و بر همین اساس آنها به هر نحوی تحریم‌ها را حفظ خواهند کرد. حتی در صورت احیای برجام، ایالات متحده تنها بخش کوچکی از تحریم‌ها را لغو کرده و بخش عمده آن را به بهانه‌های حقوق بشری، برنامه موشکی ایران و یا تحرکات تهران در خاورمیانه لغو نخواهد کرد. امتناع مستمر دولت بایدن از لغو کلیه تحریم‌های اعمال شده علیه ایران در دوران ترامپ که بسیاری از آنها به بهانه‌های حقوق بشری و تروریسم وضع شده بود، این بی اعتمادی را افزایش داده است.
با توجه به همه این موارد، دیدگاه رایج در میان سیاست‌گذاران دولت رییسی این است که احیای برجام «به هر قیمتی» نباید در دستور کار قرار بگیرد و این کشور باید در مذاکرات آینده موضع سخت‌تری داشته باشد تا بتواند منافع اقتصادی مورد نظر خود را به دست بیاورد.
به طور خاص، آنها می‌خواهند هر گونه توافق در مورد احیای برجام سه عنصر شامل موارد زیر را در بر بگیرد:
- لغو کلیه تحریم‌هایی که بر اساس توافق اولیه لغو شده بود و همچنین تحریم‌های اعمال شده از زمان اجرای برجام در ژانویه ۲۰۱۶
- تضمین ایالات متحده مبنی بر عدم خروج مجدد از توافق
- تصویب تفسیری جامع از بند ۲۹ برجام که بر رفع موانع عادی سازی تجارت ایران تاکید می‌کند
افزون بر این مذاکرات باید فقط شامل موارد ذکر شده در توافق اولیه باشد و مسائل دیگر مانند نفود منطقه‌ای تهران و برنامه موشکی باید به طور کلی از دستور کار خارج شود.
دولت رییسی گذر زمان را به نفع خود می‌داند چرا که ایران را قادر می‌کند تا برنامه هسته‌ای خود را توسعه داده و از آن به عنوان اهرمی در مذاکرات آینده استفاده کند. اقتصاد ایران همچنین بیش از آنچه که انتظار می‌رفت در برابر تحریم‌ها مقاومت نشان داده و از رکود شدیدی که در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ بلافاصله پس از خروج ترامپ تجربه کرده بود، فاصله گرفته است. اگرچه اقتصاد ایران در حال حاضر بالاترین نرخ تورم خود را در بیش از دو دهه گذشته (۴۵.۲ درصد در ماه آگوست) تجربه می‌کند و سطح زندگی تا میزان قابل توجهی کاهش یافته است اما آمار بانک مرکزی نشان دهنده آن است که بهبود اقتصادی در جریان است.
بر اساس گزارش وبسایت تنکر ترکر TankerTrackers.com صادرات نفت ایران در سال ۲۰۲۰ در مقایسه با دو ساله ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ افزایش یافته و حتی در برخی ماه‌ها از ۱.۵ میلیون بشکه روزانه هم فراتر رفته است. ایران همچنین گزارش داده که درآمد حاصل از فروش نفت و میعانات گازی این کشور در شش ماهه مارس تا سپتامبر ۲۰۲۱ برابر با کل درآمدهای نفتی از مارس ۲۰۲۰ تا مارس ۲۰۲۱ بوده است. این افزایش همچنین زمانی رخ می‌دهد که قیمت نفت در مقایسه با سال گذشته به شدت افزایش یافته و بر اساس برخی پیش بینی‌ها قیمت هر بشکه نفت تا ۱۰۰ دلار هم افزایش خواهد یافت.
ایران اعلام کرده است که علی باقری کنی معاون جدید وزیر امور خارجه در امور سیاسی – جانشین عباس عراقچی مذاکره کننده ارشد ایران در دولت روحانی – از این پس رهبری تیم مذاکره کننده را بر عهده خواهد داشت. باقری یکی از اعضای ارشد تیم مذاکره کننده ایران در دولت محمود احمدی‌نژاد بود که با روی کار آمدن دولت روحانی از منصب خود کنار گذاشته شد. باقری از مخالفان سرسخت برجام بر این اعتقاد است که این توافقنامه حقوق ملی ایران را نقض و استقلال کشور را تضعیف کرده است.
اگرچه تهران گفته است که وارد مذاکرات جدید نخواهد شد و مذاکرات وین از همان جایی که در ماه ژوئن و پس از شش دوره مذاکره متوقف شده بود از سر گرفته خواهد شد اما تعیین یک تیم مذاکره کننده جدید به رهبری باقری نشان دهنده آن است که دولت رییسی قصد دارد موضع بسیار متفاوتی در این زمینه و حتی در حل اختلافات موجود میان ایران و طرف‌های باقی مانده در برجام در پیش بگیرد.
در رویکرد جدید، احتمالا تیم مذاکره کننده ایرانی نتایج را نه بر روی کاغذ بلکه در عمل و با معیارهای عینی و قابل اندازه‌گیری ارزیابی می‌کند. در چنین شرایطی می‌توان مذاکرات طولانی و بسیار پرتنش را برای ماه‌های آینده پیش‌بینی کرد.
