چرا ایران برای چین جذاب است؟
سازوکارهای سرمایه‌گذاری در مگاپروژه «کمربند-جاده» چین چیست؟ این پروژه در دو مسیر زمینی و دریایی ۶۵کشور را دربرمی‌گیرد که از نگاه چینیها، ایران به دلیل پنج نوع ظرفیت و جاذبه‌ای که دارد می‌تواند در اولویتهای نخست قرار بگیرد. این جذابیت‌ها در یک وبینار تخصصی از سوی مرکز خدمات سرمایه‌گذاری اتاق بازرگانی تهران بررسی شد.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از دنیای اقتصاد؛ فرصت‌‌‌ها و چالش‌‌‌های پیش روی ایران در پیوستن به ابتکار «کمربند-جاده» بررسی شد. شواهد موجود نشان میدهد چین، ایران را به عنوان یار دوازدهم خود در اجرای «ابتکار کمربند-جاده» معرفی کرده است.
در این راستا نحوه بازی ایران در ابتکار چینیها می‌تواند در استفاده از مزیت‌‌‌های بی‌‌‌شمار احیای جاده باستانی ابریشم تاثیرگذار باشد. تحلیل‌‌‌ها نشان میدهد اجرای ۵ اقدام از سوی ایران می‌تواند ایران را به «ابتکار کمربند-جاده» متصل کند. فریدون وردی‌‌‌نژاد، پژوهشگر روابط بین‌الملل و مشاور دبیرکل اتاق تهران در این باره معتقد است ارتقای جایگاه ایران در این پروژه، الزاماتی دارد که از جمله آنها می‌توان به «اصلاح نظام بانکداری و اعتبارات و بورس»، «مقابله جدی و سراسری علیه پولشویی»، «همکاری‌‌‌های آموزشی و سفرهای تخصصی میان دو طرف»، «انتخاب یک مدل توسعه و وفاداری به آن» در کنار «اصلاح قوانین و مقررات برای تسهیل تجارت دوجانبه و چندجانبه» از جمله الزاماتی است که باید در دستور کار ایران قرار گیرد.
سه کارشناس که در نشست تخصصی اتاق بازرگانی تهران حول محور «ابتکار کمربند-جاده» به بحث و تبادل نظر پرداختند، نشان میدهد چینیها برای سرمایه‌گذاری روی ابتکار کمربند –جاده حول دو محور متمرکز شده‌‌‌اند. نخست، ایجاد یک هویت نوین برای جهان که از آن با عنوان «آسیایی» یاد می‌شود. در کنار این، دسترسی به یک جمعیت ۴/ ۴میلیارد نفری که بازار مصرف بسیار بزرگی است و هژمونی چین بر اقتصاد جهان را تکمیل می‌کند، دومین دلیل سرمایه‌گذاری هنگفت چینیها در این طرح است. کارشناسان در این نشست یادآور شدند این طرح روی سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا تاثیراتی جدی خواهد داشت و سرمایه‌‌‌های چینی را به خارج از مرزهای این کشور می‌‌‌کشاند. ایران می‌تواند با اتصال به این ابتکار، بسیاری از پتانسیل‌‌‌های خود را در زمینه‌‌‌های اقتصادی-صنعتی عملیاتی کند. با این حال از آنجا که عمده نگاه چین کسب سود بیشتر برای شرکت‌های خود است استراتژی ایران در مگاپروژه چینی کیفیت خاصی می‌‌‌طلبد.
اجرای این الزامات از سوی ایران در حالی اهمیت حیاتی دارد که نقشآفرینی ایران در طرح بزرگ چینیها حتمی نیست. مشکلات ایران برای کار در سیستم‌‌‌های بین‌المللی موضوعی است که در بخشی از این وبینار مورد تاکید قرار گرفت. فریال مستوفی با اشاره به سرمایه‌گذاری حدودا ۲۰ میلیارد دلاری چینیها در نیمه اول ۲۰۲۱ در کشورهای همراه در ابتکار کمربند-جاده، این طرح را یک برنامه بلندمدت سیاستگذاری و سرمایه‌گذاری بین‌‌‌قاره‌‌‌ای دانست که باید ایران با فراست و هوشمندی به آن وارد شود. رییس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق تهران با اشاره به تحولات منطقه و مناقشات میان چین و آمریکا و برنامه همکاری جامع ۲۵ساله ایران و چین و آثار و پیامدهای کرونا و تغییرات زنجیره‌‌‌های ارزش جهانی گفت: ظرف چند سال آتی، صحنه جهانی دگرگون خواهد شد و بنابراین لازم است تا از قبل برای آن آماده شویم و دانش و شناخت خود را به‌‌‌روز و عمیق کنیم تا بتوانیم تصمیمات بهتری بگیریم.
ایران طبق نظر چینیها از میان ۶۵ کشور اولویت دوازدهم را در ابتکار کمربند-جاده دارد. در عین حال، چینیها به دلایل روشنی در پی جذب ایران در این طرح هستند. این میل به چند دلیل عمده است: ذخایر نفت و گاز، منابع کانی و غیرفلزی، نیروی انسانی، بازار پرکشش داخلی، بازارهای تحت نفوذ ایران در غرب آسیا و موقعیت ترانزیتی از جمله دلایل جذابیت ایران برای چین است. یکی دیگر از جذابیت‌‌‌هایی که ایران برای چین دارد، استقلال رای و مواضع سیاسی ایران در عرصه بین‌المللی است. اما ایران مشکلات خود برای کار در نظام‌‌‌های بین‌المللی را هنوز حل نکرده و از این ناحیه برای پیوستن به ابتکار یک کمربند-جاده مشکلاتی وجود دارد. از آنجا که جهان طی سالیان آتی در طرح «کمربند- جاده»، شاهد سرریز میلیاردها دلار سرمایه به کشورهای همکار این ابتکار خواهد بود، ایران باید خود را برای کسب هرچه بیشتر منافع این طرح آماده سازد تا بتواند بخشی از سوخت توسعه خود را از مجرای این طرح تامین کند. توصیه کارشناسان حاضر در نشست اتاق بازرگانی تهران این است که ایران در جاده جدید ابریشم به شکل هوشمندانه مشارکت کند.
چین که قصد دارد برنامه همه‌جانبه‌‌‌ای در ابعاد فرهنگی- اقتصادی- امنیتی و سیاسی برای شرکای خود تدارک ببیند، شرکای اصلی خود را در این ابتکار معرفی کرده که سنگاپور و روسیه اولویتهای اصلی هستند. ناشناخته بودن ایران و اطلاعات اندک از زیرساخت‌‌‌های کشور در کنار ریسک‌‌‌هایی که از ناحیه بازگشت پول و سرمایه از ایران به دلیل عدم‌رعایت قوانین بانکداری جهان و استانداردهای FATF یا استانداردهای مالیاتی کشور وجود دارد، از جمله موانعی است که تمایل چینیها برای سرمایه‌گذاری در ایران و دادن نقش به کشور برای بازی در ابتکار کمربند-راه را کاهش میدهد.
ابتکار چین، ایران و شرکت در بازی جهانی
فریال مستوفی در این نشست در خصوص چشمانداز روابط ایران و چین و تحولات جهانی ناشی از اجرای ابتکار کمربند-جاده بحث کرد. رییس مرکز خدمات سرمایه‌گذاری اتاق تهران گفت: سرمایه‌گذاری خارجی به عنوان عاملی برای انتقال سرمایه، فناوری، تخصص و مدیریت، نقش مهمی در رشد و توسعه کشورها ایفا می‌کند. کشورهای مختلف دنیا توانسته‌‌‌اند با بهره‌‌‌گیری از سرمایه‌گذاری خارجی و پیوستن به زنجیره‌‌‌های ارزش جهانی، خود را در ریل توسعه قرار دهند. چین، کره‌‌‌جنوبی، سنگاپور، مالزی، ترکیه و اخیرا ویتنام و اندونزی از نمونه کشورهایی هستند که از این استراتژی سود برده‌‌‌اند. البته عوامل دیگری نیز در رشد و توسعه دخیل بوده است، اما نمی‌توان منکر نقش بی‌‌‌بدیل سرمایه‌گذاری خارجی و حضور در زنجیره‌‌‌های ارزش جهانی شد. وی با بیان اینکه، چین زمانی کشور فقیری محسوب می‌‌‌شد اما اکنون مقصد بزرگی برای جذب سرمایه خارجی است، گفت: چین در سال ۲۰۲۰ بعد از آمریکا که با جذب ۱۵۶میلیارد دلار رتبه اول جهانی را دارد، موفق به جذب ۱۴۹میلیارد دلار سرمایه و کسب رتبه دوم شده است. همچنین سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی چین در سایر کشورها در سال ۲۰۲۰ در سطح ۱۳۳میلیارد دلار بوده و چین را به بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار جهان تبدیل کرده است، در حالی که آمریکا در این سال ۹۳میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی کرده است.
مستوفی استراتژی چین در جذب سرمایه‌گذاری و همچنین سرمایه‌گذاری در دیگر کشورها را بسیار هوشمندانه و در جهت کمک به شرکت‌های چینی برای رقابت بیشتر در سطح بین‌المللی توصیف کرد و گفت: چین برای دستیابی به این اهداف، چارچوب مقرراتی را برای سرمایه‌گذاری مستقیم در خارج در یک بستر زمانی از محدود کردن به سمت تسهیل، حمایت و در نهایت تشویق تغییر داده است؛ به‌‌‌گونه‌‌‌ای که جریان سرمایه‌گذاری مستقیم چین در خارج از کمتر از ۲میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ به ۱۳۳میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته و اقتصاد دیجیتال سهم مهمی از کل این افزایش را تشکیل میدهد. این ارقام را می‌توانید مقایسه کنید با خروج حدود ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه ایرانی در دهه اخیر و نوع سرمایه‌گذاری‌‌‌های آن از جمله سرمایه‌گذاری در خرید املاک ترکیه و برخی کشورهای همجوار.
او با تاکید بر اینکه ایران از دیگر کشورهای جهان مستثنی نبوده و برای توسعه و رشد اقتصادی نیازمند همکاری با کشورهای دیگر و بهره‌‌‌گیری از سرمایه‌گذاری خارجی است، گفت: برای موفقیت در جذب سرمایه‌‌‌های خارجی، باید بستر و زیرساخت مناسب آن را در کشور فراهم کرد. بنابراین مرکز خدمات سرمایه‌گذاری اتاق تهران با هدف مهیاسازی زیرساخت‌‌‌ها و بستر مناسب جذب سرمایه‌گذاری و آموزش و گسترش دانش در حوزه سرمایه‌گذاری خارجی و همچنین ساده‌‌‌سازی پروسه سرمایه‌گذاری و اصلاح موانع موجود، در سال ۱۳۹۴ شروع به کار کرد. به همین منظور تفاهم‌‌‌نامه‌‌‌های همکاری با سازمان‌ها و شرکت‌هایی مانند سازمان سرمایه‌گذاری ، Ey، Delloite، Roland Berger، Pcc-Uk و Ambrosetti منعقد شد تا بتوانیم از دانش و تجربه برترین شرکت‌های جهانی بهره‌‌‌مند شویم. مستوفی در ادامه به موضوع ابتکار کمربند-جاده پرداخت و گفت: چین اکنون بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران است و در عین حال طرح «کمربند- جاده» یک برنامه بلندمدت سیاستگذاری و سرمایه‌گذاری بین‌‌‌قاره‌‌‌ای است. اگرچه کمربند-جاده یک ابتکار جهانی است، اما تمرکز عمده آن بر کشورهای آسیا، شرق آفریقا، اروپای شرقی و خاورمیانه قرار گرفته است. رییس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق تهران افزود: بنا بر ادعای مقامات چینی، حجم سرمایه‌گذاری مستقیم شرکت‌های چینی در اقتصاد کشورهای شرکت‌کننده در کمربند جاده ابریشم، بالغ بر ۱۳۰میلیارد دلار بوده است. داده‌‌‌های مربوط به سرمایه‌گذاری‌‌‌های چینی در ۱۴۰ کشور ابتکار کمربند-جاده نشان میدهد که میزان کل سرمایه‌گذاری در طرح کمربند-جاده در ۶ماهه اول سال ۲۰۲۱ حدود ۳/ ۱۹میلیارد دلار بوده است. حال آنکه ایران با برخورداری از موقعیت بالقوه استراتژیک در صورتی که بتواند از این پروژه بهره‌‌‌برداری کند، می‌تواند نقش و جایگاه مناسبی در این ابتکار داشته باشد و از آن در جهت منافع ملی بهره گرفته و جایگاه اقتصادی خود را در سطوح منطقه‌‌‌ای و جهانی ارتقا دهد. از این رو، ما باید بر اساس دانش و آگاهی و همچنین با فراست و هوشمندی و در نظر گرفتن جوانب مختلف و این اصل که کشورهای مختلف از جمله چین به دنبال بیشینه‌‌‌سازی منافع ملی خود هستند، برای به دست آوردن بیشترین منافع برای ایران تلاش کنیم. او با اشاره به تحولات منطقه و مناقشات میان چین و آمریکا و برنامه همکاری جامع ۲۵ساله ایران و چین و آثار و پیامدهای کرونا و تغییرات زنجیره‌‌‌های ارزش جهانی، گفت: ظرف چند سال آتی، صحنه جهانی دگرگون خواهد شد و بنابراین لازم است تا از قبل برای آن آماده شویم و دانش و شناخت خود را به‌‌‌روز و عمیق کنیم تا بتوانیم تصمیمات بهتری بگیریم. در رابطه با طرح کمربند-جاده نیز سوالات بسیار زیادی وجود دارد که نیازمند پاسخ دقیق و عمیق است. اگرچه اطلاعات گسترده و پراکنده‌‌‌ای در سطح رسانه‌‌‌ها و اینترنت منتشر شده است، اما عموما دانش عمیق و دقیقی ایجاد نمی‌‌‌کند. برای این منظور ما نیازمند آن هستیم که از دانش و تجربه افراد داخل کشور که در حوزه کمربند-جاده پژوهش داشته‌‌‌اند، بهره‌‌‌مند شویم. همچنین لازم است از تجربه و دانش خود چینیها و کشورهای درگیر در این پروژه بهره ببریم و از تجارب آنها بیاموزیم.
اهمیت ایران برای هژمونی چین
بخش دیگری از این نشست به گفته‌‌‌های فریدون وردی‌‌‌نژاد مربوط بود. وی با اشاره به قدرت مانور بالای چین در شرق آسیا و قدرت مانور محدود این کشور در غرب آسیا گفت: چین برای محقق ساختن راهبرد خود در غرب آسیا، چاره‌‌‌ای جز تقویت روابطش با ایران ندارد. ایران از چند جنبه برای چین حائز اهمیت است؛ ذخایر نفت و گاز، منابع کانی و غیرفلزی، نیروی انسانی، بازار پر کشش داخلی، بازارهای تحت نفوذ ایران در غرب آسیا و موقعیت ترانزیتی از جمله دلایل جذابیت ایران برای کشور چین است. یکی دیگر از جذابیت‌‌‌هایی که ایران برای چین دارد، استقلال رای و مواضع سیاسی ایران در عرصه بین‌المللی است. سفیر اسبق ایران در چین افزود: بر اساس طرح چینیها و اعلام سیاست دولت جمهوری خلق چین در خصوص فعال‌‌‌سازی جاده ابریشم، این طرح در دو مسیر زمینی و دریایی ۶۵ کشور را در آسیا، خاورمیانه، اروپا و شمال آفریقا در بر‌‌‌می‌گیرد. از میان این ۶۵ کشور، ۲۰ کشور جزو کشورهای اصلی قرار گرفته‌‌‌اند و ایران اولویت دوازدهم را به خود اختصاص داده است. اینکه ایران به‌‌‌رغم ظرفیت‌‌‌هایی که دارد در اولویتهای نخست قرار نگرفته، به دلیل نبود گردش روان اطلاعات میان دو کشور و مسائلی مانند عدم‌عضویت ایران در FATF است. بدیهی است که به دلیل قرار گرفتن ایران در اولویت دوازدهم، سرمایه اندکی از این مشارکت اقتصادی کسب خواهد کرد. او در بخش دیگری از سخنانش گفت: از بعد امنیتی، حکومت چین معتقد است که در قالب جاده ابریشم باید سرمایه‌‌‌های خود را در آسیا پهن کند. بر اساس آمارهای رسمی، فقط ۱۲ درصد از امکانات چین در خارج قرار گرفته و باید تا سال ۲۰۳۵ این رقم باید به ۴۰ تا ۵۰ درصد برسد.
سه ابهام خواب چین برای احیای جاده ابریشم
دیگر بخش این نشست به تحلیلی مربوط بود که آرش رییسینژاد از نقشه چین برای احیای جاده ابریشم در ابعاد دیجیتال، اقتصادی، صنعتی، فرهنگی، تکنولوژیک و امنیتی پرداخت. عضو هیات علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران ۵ هدف عمده چین از طراحی «ابتکار کمربند-جاده» را تشریح کرد و گفت: برمبنای اسناد چشمانداز، چینیها در نظر دارند برنامه‌‌‌ای را طراحی کنند که در قالب آن همه بازیگران مشارکت‌کننده در ابتکار، به اهداف ۵گانه سند یعنی «هماهنگی سیاست‌‌‌ها»، «تسهیل پیوندها و ارتباطات»، «آزادسازی تجاری»، «همگرایی مالی» و «پیوندهای فرهنگی و مردمی» دست یابند. منظور از هماهنگی سیاست‌‌‌ها از نظر چینیها این است که مبادلات سیاسی بین دولتی در سطح کلان شکل گرفته و به طراحی مکانیزمی در راستای گسترش و تعمیق ارتباطات، توسعه همکاری‌ها و تحقق سیاست‌‌‌های هماهنگ اقتصادی منجر شود.
این استاد دانشگاه تهران با اشاره به اهمیت احترام به آزادی اقتصادی در مسیر اجرای ابتکار کمربند-جاده یادآور شد: آزادسازی سرمایه‌گذاری و تسهیل تجارت، از میان برداشتن موانع تجارت و سرمایه‌گذاری، در کنار افزایش همکاری‌‌‌های گمرکی و مبادله منظم اطلاعات از جمله مواردی است که در این بخش برای چینیها از اهمیت بالایی برخوردار است.
او در ادامه در باب سازوکار سرمایه‌گذاری و پیامدهای اقتصادی آن سخن گفت. رییسینژاد با اشاره به اینکه نقطه آغاز این پروژه در چین و نقطه پایان آن در اروپای جنوبی است، گفت: اگر این کلانپروژه به طور کامل اجرایی شود، ۶۵ درصد جمعیت جهان، معادل ۴/ ۴میلیارد نفر را پوشش میدهد. همچنین برآورد تخمینی هزینه‌‌‌های کمربند- جاده تا سال ۲۰۳۰ حدود ۸ تریلیون دلار است.
عضو هیات علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در ادامه به اهداف چین در پروژه کمربند-جاده پرداخت و گفت: هماهنگی سیاست‌‌‌های بین‌دولتی در سطح کلان، تسهیل پیوندها و ارتباطات، آزادسازی تجاری، همگرایی مالی و پیوندهای فرهنگی از جمله این اهداف است اما به طور کلی کلانپروژه راه ابریشم، بهترین ابزار چین برای اعمال قدرت، ورای مرزهایش است.
رییسینژاد برآورد اولیه تعداد پروژه‌‌‌ها در این طرح را ۹هزار پروژه عنوان کرد و گفت که آسیا-پاسیفیک در اجرای این پروژه‌‌‌ها در صدر قرار گرفته و به طور کلی کانون مرکزی راه ابریشم، منطقه پاسیفیک، خاورمیانه و آسیای مرکزی است. او سپس به تشریح موقعیت‌‌‌ها و ظرفیت‌‌‌های راه ابریشم دریایی، قطبی و راه ابریشم دیجیتال پرداخت و شش مروارید را که در مسیر جاده ابریشم نقشآفرینی دارند، به ترتیب «کرا در تایلند»، «کیائوپکیو در میانمار»، «چیتاگونگ در بنگلادش»، «هامبانتونا در سریلانکا»، «ماله در مالدیو» و «بندر گوادر در پاکستان» عنوان کرد. وی با یادآوری سهم ۱۴ درصدی خاورمیانه از تعداد پروژههای ابتکار کمربند-جاده، ۷۵درصد از کل پروژههای موردنیاز برای تحقق اهداف چینیها در جای‌جای جهان در حال اجراست.
این پژوهشگر با اشاره به سرمایه‌گذاری چندصد میلیارد دلاری ۱۴ نهاد چینی و بین‌المللی در هزاران پروژه این ابتکار اعلام کرد: از کل پروژههای در دست اجرا در این طرح بین‌المللی، تاکنون بیش از ۲۲۵ میلیارد دلار صرف پروژههای انرژی شده که همین عامل اهمیت حضور ایران در این طرح را نشان میدهد.
دو برابر شدن حجم تجارت میان چین و کشورهای کمربند-راه در فاصله سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ از سطح ۷۲۰ میلیارد دلار به ۳۴/ ۱تریلیون دلار دیگر موردی بود که رییسینژاد به آن اشاره کرد.
سرشت بازی ایران با چینیها در جاده باستانی
در نهایت اینکه باید دقت کرد نحوه بازی ایران در مگاپروژه چینیها اهمیت بسیاری دارد. تحلیل کارشناسان نشست اتاق تهران این بود که چین در کنار رشد گسترده اقتصادی، قصد دارد «ابتکار کمربند-جاده» را به مسیری برای نفوذ خود بر جهان تبدیل کند. در این راستا، حضور ایران در این طرح، اهمیت بالایی برای توسعه ابتکار چینیها دارد. سیاستگذاران کشور نیز باید با آگاهی از این واقعیت، نقش ایران در احیای جاده باستانی ابریشم را بپذیرند. این طرح که از نظر بسیاری از تحلیلگران روابط بین‌الملل به برآمدن آسیا در برابر غرب منجر خواهد شد، در طول سه دهه آینده روی رفاه و امنیت ایران تاثیر بسزایی خواهد داشت. ارزیابی تحلیلگران که در این نشست حاضر بودند، این است که ایران بدون توسعه عملکردهای فنی و اداری خود قادر به جذب منافع و مزایای این طرح نخواهد بود. از آنجا که این طرح روی ۴/ ۴میلیارد نفر از جمعیت جهان تاثیرگذار خواهد بود و مجموعا ۸ تریلیون دلار را در حوزه زیرساخت‌‌‌ها در مسیر ابتکار کمربند-جاده سرمایه‌گذاری می‌کند، حضور ایران در طرح می‌تواند پتانسیل بزرگی برای توسعه صادرات و افزایش توان کشور در مسیر توسعه باشد.
