بررسی چالش کمبود آب صنعت قند در بورس

سر و دم چغندر‌‌‌های رسیده و سالم پس از برداشت، قطع می‌شود سپس با کامیون به کارخانه حمل شده و به قسمت عیارسنجی ارسال می‌شود. با دستگاه مخصوص از آ‌‌‌نها نمونه‌برداری می‌شود تا درصد قند (عیار) نمونه‌‌‌ها اندازه‌‌‌گیری شود. پس از تخلیه محتویات کامیون توسط دستگاه تخلیه در سیلو، چغندر‌ها باید تا زمان مصرف در سیلو نگهداری شوند. البته باید توجه داشت که نگهداری طولانی‌مدت چغندرقند در سیلو عامل افت وزنی و فساد میکروبی آن می‌‌شود. برای تسهیل استخراج قند از چغندر لازم است که آن را به‌صورت رشته‌‌های باریکی (خلال) درآورد.

استخراج قند از خلال مرحله بعدی است که به این مرحله شربت‌‌گیری، عصاره‌‌‌گیری یا دیفیوزیون نیز گفته می‌شود. شربت خام خروجی از دیفیوزر رنگ خاکستری متمایل به سبز داشته و ناخالصی زیادی دارد بنابراین باید آن‌ را تصفیه کرد. در مرحله کریستالیزاسیون شربت به صورت کریستال در می‌‌آید.

در فرآیند تولید شکر محصولات دیگری نیز به دست می‌‌‌آید که عبارتند از: ملاس، باگاس و تفاله.

ملاس، عصاره‌ای غلیظ، تیره و چسبناک است که در فرآیند جوشاندن عصاره و استخراج شکر باقی می‌‌‌ماند. در کارخانه‌های ایران از ملاس برای تهیه الکل استفاده می‌شود.  باگاس، از نیشکر تولید می‌شود و حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد از وزن نیشکر را تشکیل می‌دهد. باگاس در واقع باقی‌مانده فیبری به جا مانده بعد از عصاره‌‌گیری از شکر است که به صورت قطعات ریز تراشه چوب و به رنگ زرد کاهی است.

تفاله چغندر نیز به علت داشتن مواد قندی، مواد پروتئینی و اسید‌‌‌های آمینه، ترکیبات آلی مختلف، الیاف، سلولز و مواد معدنی مانند پتاسیم، سدیم، کلسیم، منیزیم، فسفات و… از ارزش غذایی مناسبی برای دام‌ها برخوردار است.  به نظر می‌رسد هر دو طرف عرضه و تقاضا، اثرگذاری بالایی بر قیمت شکر دارند اما به دلیل ثبات نسبی طرف عرضه معمولا اثرگذاری مولفه تقاضا در تعیین قیمت بیشتر است. طرف عرضه عمدتا از ثبات نسبی برخوردار است. متوسط تولید سالانه شکر در دنیا بین 160تا 180 میلیون تن است که از این میزان حدود 35 میلیون تن آن از طریق چغندر و مابقی از طریق نیشکر به دست می‌‌‌آید. در بین تولیدکنندگان، برزیل با متوسط تولید سالانه حدود 37 میلیون تن، هند با 25 میلیون تن و اتحادیه اروپا با 16 میلیون تن بزرگ‌ترین تولیدکنندگان شکر دنیا هستند.

مصرف، محرک اصلی اقتصاد جهانی شکر است. در صورتی که شکر تولید شود و مصرف نشود، بازار با مازاد مواجه خواهد شد و به این ترتیب، فشار بر قیمت‌ها افزایش یافته و موجب سودآوری کمتر تولید می‌شود. کشورهای در حال توسعه حدود 67درصد از شکر تولیدی در جهان را مصرف می‌کنند و انتظار می‌رود که با رشد تقاضا نیز روبه‌رو شوند. مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر تقاضای شکر عبارتند از: قیمت شکر، شیرین‌کننده‌های جایگزین شکر، درآمد سرانه کشور‌های مصرف‌کننده، رشد جمعیت و نگرانی‌های مربوط به سلامت افراد در نتیجه مصرف شکر.

 وضعیت صنعت قند و شکر در ایران

در حال حاضر جمعیت کشور حدود 80 میلیون نفر و سرانه مصرف شکر حدود 30 کیلوگرم در سال است و تقاضای مصرف سالانه حدود 5/ 2 میلیون تن برآورد می‌شود. از این میزان مصرف سالانه حدود 5/ 1 تا 8/ 1میلیون تن شکر در کشور تولید و حدود 7/ 0 تا یک میلیون تن آن از طریق واردات تامین می‌شود. لازم به توضیح است که از این میزان تولید داخلی به صورت تاریخی سالانه حدود 900 هزار تن شکر از طریق چغندر و 600 هزار تن از طریق نیشکر تولید می‌شود.

تولید شکر از طریق چغندر رابطه بسیار تنگاتنگی با میزان چغندر کشت شده در سال دارد و میزان چغندر کشت شده در سال نیز رابطه مستقیمی با سطح زیر کشت چغندر دارد. نمودار بالا، سطح زیر کشت چغندر کشور را نشان می‌دهد که طبق داده‌های 50 ساله، در سال 1387 به دلیل خشکسالی گسترده به کمترین میزان (50 هزار هکتار) و در سال 1374 به بالاترین میزان (225هزار هکتار) رسیده است. در سال 1398 به دلیل وقوع سیل در جنوب کشور سطح زیر کشت چغندر کاهش شدیدی را تجربه کرد اما در سال 1399 شرایط کمی بهتر شد و سطح زیر کشت چغندر به محدوده 100هزار هکتار رسید. برای سال 1400 نیز برآورد می‌شود با توجه به کم‌آبی شدید در ناحیه جنوب غربی کشور سطح زیر کشت به کمتر از 120 هزار هکتار برسد.

  صنعت قند و شکر در بورس

صنعت قند و شکر، پس از صنعت نساجی، دومین صنعت قدیمی ایران محسوب می‌شود. در حال حاضر 21 شرکت در صنعت قند و شکر در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته شده‌اند که سود خالص آنها در سال 1399 بیش از 600 میلیارد تومان بوده و ارزش بازار آنها در حال حاضر حدود 21 هزار میلیارد تومان است که سهمی کمتر از یک درصد بازار سرمایه ایران را به خود اختصاص داده است. صنعت قند و شکر در سال 1398 با بازدهی 370درصدی یکی از صنایع برتر بازار بود. این صنعت از ابتدای سال 1399 تا مرداد ماه همان‌سال با بازدهی 163 درصدی یکی از صنایع پیشتاز بازار بود اما در ادامه سال با شروع ریزش بازار، این صنعت شاهد ریزش 33 درصدی بود. صنعت قند و شکر در دو سال گذشته رشد سودآوری حدود 80 درصدی را تجربه کرده است که به‌رغم رشد قیمت بیش از 400درصدی شکر در بازار، این رشد سودآوری کم ارزیابی می‌شود.

دلیل اصلی این موضوع کاهش سطح زیرکشت چغندر است که باعث شده تولید شکر در شرکت‌های فعال در این صنعت کاهش یافته و به تبع آن سودآوری آنها نیز کاهش پیدا کند.  آخرین نرخ خرید تضمینی چغندر بهاره به ازای هر کیلو 1247 تومان و پاییزه به ازای هر کیلو 1204 تومان از سوی شورای تخصصی قیمت‌گذاری محصولات کشاورزی تعیین شده است. برای ادامه سال 1400 با توجه به رقابت شکل گرفته بین شرکت‌های تولیدکننده قند و شکر پیش‌بینی می‌شود افزایش نرخ چغندر بیشتر از شکر باشد که این موضوع می‌تواند موجب کاهش حاشیه سود عملیاتی شرکت‌های فعال در این صنعت شود.

در حال حاضر آخرین نرخ اعلام شده برای شکر بسته‌بندی شده 16 هزار تومان به ازای هر کیلوگرم است و پیش‌بینی می‌شود که در سال 1400 نرخ جهانی شکر حدود 450دلار به ازای هر تن (حدود 20 سنت به ازای هر پوند) باشد. با در نظر گرفتن هزینه حمل 75 دلاری، هزینه تبدیل 25 دلار، تعرفه واردات 5درصدی و حاشیه سود 15درصدی برای واردکننده، برآورد می‌شود که نرخ هر تن شکر بسته‌بندی نشده با احتساب نرخ دلار 27هزار تومانی برای دوازده ماهه آتی حدود 5/ 17 میلیون تومان باشد.

به صورت تاریخی متوسط نرخ هر تن چغندر بین یک‌هشتم تا یک‌دهم نرخ هر تن شکر بوده و برای دوازده ماهه آتی برآورد می‌شود که این نسبت به دلیل کمبود چغندر در کشور به نفع چغندرکاران به سمت یک‌نهم میل کند. همچنین پیش‌بینی می‌شود که به دلیل کمبود آب برای مصارف کشاورزی در قسمت جنوب‌غربی و شمال‌غربی کشور، شرکت‌های قندی فعال در این نواحی با مشکل تامین چغندر مواجه شوند.