جهش‌ های بومی ویروس کرونا در ایران

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از اعتماد، تا آگوست 2020، ده‌ها شرکت تولید‌کننده واکسن کرونا، آماده روشن کردن موتور اولین خطوط تولید بودند و دولت‌ها برای رونق اقتصادی و بازگشت به جریان عادی کشورداری تا پیش از آغاز سال میلادی جدید هدفگذاری می‌کردند و قرار بود جشن نوئل 2021، مراسم «ماسک سوزان» در میدان‌های اروپا برگزار شود که اولین نشانه‌ها از تکثیر ویروس، در یک لباس مشابه اما با قدرت کشندگی و سرایت بیشتر، شالوده امید میلیون‌ها پزشک و اقتصاددان و سیاستمدار را متلاشی کرد.

طبق اسنادی که امروز در سازمان بهداشت جهانی طبقه‌بندی شده، ویروس کووید 19، طی 12 ماه گذشته، حدود 20 واریانت مشهود در سراسر جهان داشته که از این تعداد، تا امروز، 4 واریانت، همه‌گیری‌های مرگبار دارد، تحرکات 7 واریانت، آغاز شده و 9 واریانت هم تحت بررسی هستند.

اولین نمونه‌های واریانت بتا BETA (موسوم به گونه آفریقایی) در آگوست 2020 شناسایی شد. واریانت بتا، تا امروز، حداقل در 120 کشور جهان، ابتلا و مرگ داشته است.

اولین نمونه‌های واریانت دلتا DELTA و کاپا KAPPA (موسوم به گونه‌های هندی) در اکتبر 2020 شناسایی شد. واریانت دلتا، تا امروز، حداقل در 132 کشور جهان و واریانت کاپا، حداقل در 30 کشور جهان، ابتلا و مرگ داشته‌اند.

اولین نمونه‌های واریانت آلفا ALPHA (موسوم به گونه انگلیسی) و اپسیلون EPSILON (موسوم به گونه امریکایی) در سپتامبر 2020 شناسایی شد. واریانت آلفا، تا امروز، حداقل در 172 کشور جهان، ابتلا و مرگ داشته است.

اولین نمونه‌های واریانت‌های گاما GAMMA (موسوم به گونه برزیلی) و لمبدا LAMBDA (موسوم به گونه پرویی) و اتا ETA (بروز مشترک در انگلیس و نیجریه و نمونه‌هایی در امریکا) در دسامبر 2020 شناسایی شد. واریانت گاما، تا امروز، حداقل در 72 کشور جهان و واریانت اتا، حداقل در 68 کشور جهان، ابتلا و مرگ داشته‌اند.

اولین نمونه‌های واریانت لوتا LOTA (موسوم به گونه امریکایی) در نوامبر 2020 شناسایی شد.

اولین نمونه‌های واریانت تتا THETA (موسوم به گونه فیلیپینی) در ژانویه 2021 شناسایی شد.

اولین نمونه‌های واریانت زتا ZETA (موسوم به گونه برزیلی) در جولای 2021 شناسایی شد.

طبق گزارش‌های منتشرشده در پایگاه‌های خبری جهان، امروز، دلتا، گونه غالب در تمام کشورهاست. روز 6 جولای 2021، شبکه الجزیره در گزارشی از شیوع دلتا در 100 کشور جهان خبر داد. 20 روز بعد، کارشناسان سازمان بهداشت جهانی اعلام کردند که 132 کشور درگیر جنگ با دلتا هستند. روز 30 جولای، گزارش جدیدی از شیوع کووید 19 در پایگاه اماری STATISTA بارگذاری شد. طبق این گزارش، در طول یک ماه، 266 هزار و 401 مبتلای نوع آلفا و 180 هزار و 998 مبتلای نوع دلتا در انگلیس، 22 هزار و 763 مبتلای نوع گاما در امریکا و 6343 مبتلای نوع بتا در آفریقای جنوبی شناسایی شده که این اعداد، بیشترین رقم شیوع از یک واریانت بوده است. در وبسایت سازمان بهداشت جهانی، در توضیح علت واریانت‌های رو به افزایش ویروس کووید 19 گفته شده: «تمام ویروس‌ها و از جمله ویروس SARS-CoV-2 که باعث COVID-19 می‌شود، با گذشت زمان تکامل می‌یابند. هنگامی که یک ویروس، از خود تکثیر می‌کند، گاهی کمی تغییر می‌کند، این تغییرات واریانت نامیده می‌شوند در حالی که ویروسی با یک یا چند واریانت جدید، ویروس اصلی نامیده می‌شود. وقتی ویروسی به‌طور گسترده در جمعیتی در حال گردش است و باعث عفونت‌های زیادی می‌شود، احتمال واریانت ویروس افزایش می‌یابد. هرچه فرصت‌های بیشتری برای انتشار یک ویروس وجود داشته باشد، تکثیر آن بیشتر می‌شود.»

از شیوع کووید 19 در ایران، 531 روز می‌گذرد. اگر مرگ اولین قربانیان این بیماری (دو بیماری که روز 30 بهمن سال 1398 در بیمارستانی در شهر قم فوت کردند) تابع الگوی اولیه بیماری - تشدید علایم، دو هفته بعد از مواجهه با منبع آلودگی - بوده، بنابراین، ویروس کرونا در ایران، از نیمه‌های دی سال 1398، گردش خود را در کشور آغاز کرده است. تاخیر و توقف در روند واکسیناسیون، کاهش شدید رعایت پروتکل‌های بهداشتی، خیز 30 درصدی و 40 درصدی ابتلا طی 12 ماه اخیر، ورود اتباع بیگانه از مرزهای غیر رسمی و کانون آلوده به واریانت‌های خطرناک کووید 19، یک فرضیه را پررنگ می‌کند؛ در 12 ماه اخیر، در داخل کشور هم، واریانت‌های دیگری از ویروس؛ با چراغ خاموش، اتفاق افتاده است. مصطفی صالحی وزیری رییس آزمایشگاه مرجع کووید 19  این فرضیه را رد نمی‌کند اما توضیح بیشتری هم در مورد واریانت‌های ایرانی ویروس کووید 19 نمی‌دهد.

در گزارشی که روز 30 جولای 2021 (8 مرداد 1400) در پایگاه آماری STATISTA درباره اپیدمیولوژی واریانت‌های ویروس کووید 19 منتشر شد، ایران تا تاریخ ذکر شده، 57 مورد واریانت آلفا ALPHA، 2 مورد واریانت بتا BETA، 11 مورد واریانت دلتا DELTA و صفر مورد واریانت گاما GAMMA ثبت کرده در حالی که در همین بازه زمانی، انگلیس با ثبت بیش از 266 هزار مورد واریانت آلفا و بیش از 180 هزار مورد واریانت دلتا، امریکا با ثبت بیش از 22 هزار مورد واریانت گاما و آفریقای جنوبی با ثبت بیش از 6 هزار مورد واریانت بتا در صدر جدول ایستاده‌اند. علت اختلاف چشمگیر اعداد ایران با این سه کشور چیست؟

داده‌های پایگاه آماری STATISTA برای رصد واریانت‌های ویروس کووید 19 کشور ما جامع نیست زیرا داده‌های این پایگاه‌ها و پایگاه‌های دیگر، بر اساس توالی کامل ژنوم ویروس است که فعلا در ایران، تعیین توالی کامل ویروس به صورت‌ محدود قابل انجام است. در کشور ما فقط سه مرکز امکان این بررسی‌ها را دارند و بنابراین، ظرفیت تعیین توالی ما کم است. پس، درصد بسیار کمی از ژنوم ویروس‌ها در ایران سکانس می‌شوند. در برخی از کشور‌های پیشرفته نظیر انگلستان، درصد قابل توجهی از نمونه‌های مثبت با تکنیک NGS تعیین توالی می‌شوند. دستگاه‌ها و کیت‌های NGS ساخت شرکت‌های خارجی هستند که در تامین آنها مشکلاتی اساسی وجود دارد. بنابراین، همان سه مرکز مجهز به تجهیزات سکانس هم به دلیل کمبود امکانات، با ظرفیت محدود و با وقفه‌های متناوب کار می‌کنند.

اگر اعداد منتشر شده در STATISTA را ملاک قرار دهیم، در حاضر چه سویه‌هایی از ویروس کرونا در ایران در حال گردش است؟

نمی‌توان با قطعیت گفت چون در این زمینه پایش جامعی در ایران انجام نمی‌شود و دلیل آن هم ظرفیت اندک انجام تست‌های مولکولی در ایران در مقایسه با برخی کشورهاست. ببینید که روزانه در ایران و در انگلیس چند تست انجام می‌شود. اعداد به هیچ ‌وجه قابل مقایسه نیست و همین تفاوت، تمام مقایسه‌ها را زیر سوال می‌برد. اما در یک پاسخ کلی، تا امروز طبق نتایج بررسی‌هایی که در ایران انجام دادیم، از بین واریانت‌های چالش برانگیز به ترتیب آلفا، بتا و دلتا را در ایران شناسایی کردیم.

توالی واریانت‌ها هم مثل سایر کشورها بوده ؟

بله، ضمن آنکه در ایران، واریانت گاما (برزیلی) نداشتیم، واریانت بتا (آفریقای جنوبی) در ایران تعداد محدودی بود؛ واریانت آلفا (انگلیسی) در کشور غالب شد و تمام استان‌ها را درگیر کرد. امروز هم به نظر می‌رسد اکثر واریانت‌های در گردش در ایران دلتا (هندی) هستند.

آیا 5 واریانت دیگری که توسط سازمان بهداشت جهانی رصد می‌شود؛ لمبدا (LAMBDA) کاپا (KAPPA) تتا (THETA) لوتا (LOTA) و اتا (ETA) هنوز به ایران نرسیده؟

هنوز موردی از این واریانت‌ها مشاهده نکرده‌ایم. با این وجود در هر مکانی که ویروس در آن تکثیر می‌کند، بروز واریانت جدید ممکن است ولی واریانت‌هایی غالب می‌شوند که توانایی انتشار بالاتری داشته باشند. در ایران واریانت آلفا در رقابت با بقیه واریانت‌ها غالب شد اما واریانت بتا چندان توفیقی نداشت و امروز واریانت دلتا حتی از آلفا هم موفق‌تر است. بنابراین اگر چه امکان دارد ما در ایران واریانت‌های دیگری هم داشته باشیم ولی به نظر می‌رسد در شرایط فعلی نمی‌توانند در رقابت با دلتا موفق باشند.

با وجود اینکه کارشناسان سازمان بهداشت جهانی هشدار می‌دهند واریانت‌های جدید؛ کاپا، لوتا، اتا، تتا و لمبدا خطرناک‌تر و ماندگارتر هستند؟

نمی‌توانیم با قطعیت بگوییم که این واریانت‌ها خطرناک‌تر و ماندگارتر هستند چون در غیر این‌صورت باید تا امروز یک اتفاق جدید را شاهد می‌بودیم. در مورد واریانت‌های بتا و گاما هم همین صحبت‌ها مطرح بود. تمام واریانت‌ها تحت نظر هستند تا ویژگی‌های آنها از نظر قدرت سرایت‌پذیری، فرار از سیستم ایمنی و ویرولانس مشخص شود.

کارشناسان سازمان بهداشت جهانی در مقاله‌ای درباره علت واریانت‌های ویروس کرونا گفته‌اند که اگر در یک منطقه، میزان آلودگی زیاد باشد، ویروس شرایط مساعدی برای واریانت خواهد داشت. من این فرض را دارم که آیا ایران (با توجه به‌شدت گردش ویروس، کاهش رعایت پروتکل‌های بهداشتی و تاخیر در واکسیناسیون) می‌تواند مثل برزیل و پرو و اندونزی، کانون یکی از واریانت‌های ویروس کووید 19 باشد؟

- هر کشوری ممکن است کانون واریانت باشد. واریانت انگلیسی، اولین‌بار در انگلیس شناسایی شد ولی شاید پیشتر از آن، در نقطه دیگری از جهان بروز پیدا کرده باشد و نمی‌توان با قطعیت گفت که کانون آلفا یا کانون دلتا، حتما در انگلیس یا هند بوده است. ممکن است آلفا یا دلتا، همزمان در نقطه دیگری از جهان هم بروز پیدا کرده اما اولین‌بار در آنجا شناسایی و مورد پایش قرار گرفته‌اند.

دیروز هم در گزارش‌ها دیدم که واریانت اتا (ETA) دسامبر 2020، همزمان در نیجریه و انگلیس مشاهده شده است.

شما در زمان شناسایی واریانت‌ها متوجه اشتراک برخی واریانت‌ها می‌شوید. انتخاب واریانت می‌تواند ناشی از فشار سیستم ایمنی بدن میزبان، تاثیر داروها یا تکثیر طولانی‌مدت ویروس در افراد مبتلا به نقص سیستم ایمنی باشد. طبق برآوردی که اخیرا انجام شده، نرخ موتاسیون یک سوش ویروس عامل کووید۱۹ در یک‌ سیکل عفونت در هر فرد مبتلا برابر با 0.5 موتاسیون است. بنابراین هر چقدر تکثیر ویروس و در واقع، هرچقدر میزان ویروس در گردش، بیشتر باشد، میزان واریانت‌ها هم بیشتر خواهد بود.

تا امروز، سازمان جهانی بهداشت، 9 واریانت ویروس کووید19 را نامگذاری کرده و حدود 5 واریانت هم به صورت کد، در حال بررسی است. آیا در طول 19 ماه گذشته، در ایران هم واریانت‌های ویروس متفاوت را با واریانت‌های جهانی شناسایی کرده‌اید؟

الگوی ما تقریبا مشابه الگوی دنیا بوده است.

تقریبا یا صددرصد ؟

نمی‌توانم با قطعیت به این سوال پاسخ منفی بدهم چون برای اعلام این قطعیت، نیازمند پایش قوی هستیم که در ایران نداریم. اما آنچه شناسایی کردیم، مشابه الگوی دنیا بود. ما در بررسی واریانت‌های ویروس در آزمایشگاه مرجع کشوری کووید۱۹ انیستیتوپاستور الگوی چندان متفاوت از الگوی دنیا ندیدیم.

ممکن است در این 19 ماه، واریانت ویروس در ایران اتفاق افتاده باشد؟

ممکن است اتفاق افتاده باشد ولی به احتمال زیاد در رقابت با واریانت آلفا و دلتا از بین رفته باشد.

یعنی واریانت‌های آلفا و دلتا، قدرتمند‌تر بودند و غالب شدند.

بله. در اکثر کشورها این اتفاق درحال وقوع است. واریانت‌های قدرتمندتر که سرایت‌پذیری و قدرت تکثیر بهتر داشتند، غالب شدند. امروز واریانت دلتا در دنیا غالب است.

این واریانت‌ها ربطی به نیمکره و نژاد ندارد؟

بعید می‌دانم. البته تقابل میزبان و ویروس، یکی از ملاک‌های مهم در تکامل ویروس است.

ولی در نقشه جهان، بعضی واریانت‌ها فقط در امریکای لاتین یا اسکاندیناوی یا منطقه آندیان بوده.

نمی‌توانم حرف شما را رد کنم ولی شاید یکی از دلایل این اتفاق، کاهش ارتباط جمعی این مناطق با سایر کشورهای جهان بوده.

ولی ارتباط واریانت با نیمکره یا نژاد را محتمل نمی‌دانید؟

نمی‌توانم این احتمال را تایید یا رد کنم. ممکن است چنین ارتباطی هم باشد.