وفور منابع طبیعی و توسعه اقتصادی

وفور منابع در کشورهای غنی از منابع طبیعی تاثیرات متفاوت و بعضاً متضادی بر فرآیند توسعه اقتصادی کشورها داشته است. در تئوری‌های مرسوم، وفور منابع طبیعی به عنوان یک نهاده تولیدی می‌تواند فرآیند رشد و توسعه اقتصادی را تسریع نماید، اما برای بسیاری از کشورها وفور منابع نه تنها به رشد و توسعه اقتصادی در این کشورها کمک چندانی نکرده است بلکه در مواردی حتی منجر به کند شدن فرآیند رشد و توسعه اقتصادی شده است. 

هرچند آثـار اقتصـادی منـابع طبیعـی در دوره هـای مختلف تاریخ و در بین کشورها متفاوت بوده، اما تعداد کشـورهایی کـه بـه علـت ساختار ضعیف اقتصادی و قانونی خود نتوانسته‌اند از این منابع به خوبی بهره‌مند شوند، بـیشتـر است. در اغلب مطالعات تجربی رابطه منفی بین وفور منابع طبیعی و رشد اقتصادی تأییـد شده است. ایـن پدیـده بـه نفـرین منابع مشهور شده است. ریچارد اوتی در سال 1993 ، در کتابی با عنوان "پایدار کردن توسعه در کشورهای متکی بر منابع معدنی: نظریه نفرین منابع" برای اولین بار از عبارت « نفرین منابع»، برای توصیف این پدیده استفاده کرد. منابع طبیعی و دریافتی حاصل از آن، علاوه بر اثرات مستقیم، از مسیرهای غیر مستیقیم مانند تغییر میزان تولید، ایجاد وابستگی به بخش استخراج منابع، بالا بردن نرخ حقیقـی ارز، افزایش واردات و غیره نیز بر روی رشد اقتصادی تأثیر مـی‌گـذارند . وجـود نهادهـایی بـا زیرساخت قانونی ضعیف نیز به بروز فساد و ایجاد فرصتهای رانت‌جویی برای در اختیـار گرفتن درآمد ناشی از منابع کمک می‌کند و می‌تواند توزیـع درآمـد در جامعـه را تحـت تأثیر قرار دهد و آن را به سمت یک توزیع نابرابر پیش راند. براساس نظریه نفرین منابع وابستگی به درآمدهای ارزی ناشی از صادرات منابع طبیعی منجر به تشدید گرایش‌های رانت جویانه، عدم شفافیت و کارایی دولت و بی توجهی به ارتقاء کیفیت سرمایه انسانی در این جوامع می‌شود که به عملکرد ضعیف اقتصادی در این کشورها منجر می‌شود.

البته در بین کشورهای دارای منابع طبیعی غنی، می‌توان نمونه هایی مانند بوتسوانا، شیلی، استرالیا، مـالزی، کانـادا، نروژ و هلنـد را هم پیدا کرد کـه از این منابع استفاده بهینه کرده و رشد اقتصادی خود را به حداکثر رسانده و بـه نـوعی از نفرین منابع گریخته‌اند. ویژگی مشترک تمـام کشـورهایی کـه از وجود منابع طبیعی بهره زیاد برده اند، داشـتن سیسـتم نهـادی دقیـق، منسجم و قانونمند می باشد.

*عضو هیات علمی‌ دانشگاه امام صادق (ع)