کلاف سر در گم قطعی برق/ گاز، مازوت و بیت‌کوین؛ متهمان اصلی
قطعی مکرر برق پایتخت و برخی از کلان شهرها در روزهای گذشته موجب گمانه زنی‌های مختلفی در این باره شده است. از افت فشار گاز و ممنوعیت سوزاندن مازوت گرفته تا استخراج بیت‌کوین به عنوان علل خاموشی‌ها یاد می‌شوند.
اقتصاد آنلاین_محمدباقر طغیانی؛ قطعی مکرر برق در اولین ماه از فصل زمستان در تهران و برخی کلان شهرها صدای اعتراض شهروندان را درآورد. مسئله‌ای که شریان‌های اصلی زندگی شهری را با اخلال مواجه کرد و نبود آن حتی آبرسانی آپارتمان‌هایی که با پمپ آب انجام می‌شود و سیستم‌های گرمایش وابسته به برق را با چالش خاموشی مواجه کرد.
در روزهای ابتدایی، افت فشار گاز ناشی از مصرف بالای خانگی و محدودیت زیست محیطی برای سوزاندن مازوت در نیروگاه‌های حرارتی برق به عنوان دلیل خاموشی‌ها گفته می‌شد تا جایی که کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست با بیان این که مردم باید یا نبود برق را بپذیرند یا هوای آلوده ناشی از سوزاندن مازوت در نیروگاه‌های برق را تحمل کنند، گفت: برای نسوزاندن مازوت، مردم باید گاز کمتری مصرف کنند.
در میان بحبوحه این مباحث، انتشار توئیتی مبنی بر استخراج بیت‌کوین توسط چینی‌ها در رفسنجان، انگشت اتهام را در شبکه‌های مجازی و فضای عمومی‌جامعه به سمت استخراج کنندگان بیت‌کوین نشانه رفت. در ادامه با بررسی چالش‌های صنعت برق ایران تلاش می‌کنیم دلیل این خاموشی‌ها را بیابیم.
افت فشار گاز و محدودیت سوزاندن مازوت
آلودگی هوا موضوعی است که این روزها به قطعی برق گره خورده است.اما ارتباط این دو چیست؟ با فرارسیدن فصل زمستان و سردی هوا، افزایش مصرف گاز باعث افت فشار و نرسیدن گاز به نیروگاه‌ها شده‌است. این اتفاق موجب شده نفت کوره یا همان مازوت جایگزین گاز طبیعی به عنوان سوخت نیروگاه شود که حاوی مقدار زیادی گوگرد است. این تغییر سوخت سال‌هاست در روزهای سرد اتفاق می‌افتد و باعث آلودگی هر ساله هوا می‌شود، اما علت خبر ساز شدن آن در این روزها چیست؟
غلامحسین حسن‌تاش، کارشناس و فعال حوزه نفت و گاز در این باره می‌گوید: «اصلی ترین عامل بحران اخیر تهران مصرف سوخت مایع در نیروگاه‌ها و از جمله نیروگاه ری است. البته این فقط اصلی ترین است و سایر سوخت‌ها نیز نقش دارند. ما در حال حاضر کمبود ظرفیت تولید گازطبیعی نداریم پس چرا به نیروگاه‌ها که اکثرا گازی شده اند سوخت مایع یعنی نفت کوره بسیار آلوده ساز تحویل داده می‌شود؟ توضیح این است که در تمام میادین گازطبیعی و از جمله میدان گازی پارس جنوبی که بیشترین گاز کشور را تولید می‌کند در کنار تولید گاز میعانات گازی تولید می‌شود، گفته می‌شود که از آنجا که ظاهرا به دلیل تحریم‌ها امکان صادرات میعانات گازی وجود ندارد مجبور شده اند تولید را پائین بیاورند که میعانات کمتری تولید شود و طبعا گاز هم کمتر تولید می‌شود.»
بنابراین ناتوانی در صادرات و یا ذخیره میعانات گازی باعث تولید کمتر گاز شده، کمبود گاز باعث سوزاندن مازوت در نیروگاه‌ها و از طرفی دیگر سوزاندن مازوت نیز آلودگی هوا را به بار آورده است. اداره محیط زیست و وزارت کشور هم برای جلوگیری از تشدید آلودگی هوا نیروگاه‌هایی که در اطراف کلان شهرها مازوت می‌سوزاندند را تعطیل کرده است. این زنجیره عوامل باعث قطعی‌های اخیر برق در کلان شهرها شده است. به طور خاص در تهران تعطیلی نیروگاه‌های شهر ری و طرشت به خاطر کمبود گاز و ممنوعیت سوزاندن مازوت را می‌توان عامل اصلی خاموشی‌های اخیر دانست.
عدم گسترش ظرفیت تولید برق در زمینه‌های مختلف
با وجود افزایش سالانه مصرف برق در کشور، لزوم ایجاد ظرفیت‌های جدید وجود دارد. سیاست وزارت نیرو گسترش ظرفیت تولید با استفاده از نیروگاه‌های تجدید پذیر برای جلو گیری از افزایش گازهای گلخانه‌ای و احداث نیروگاه‌های حرارتی کوچک مقیاس است. با بررسی آمار تولید و مصرف از سال 84 تا96 می‌توان فهمید که ظرفیت تولید متناسب با مصرف افزایش نیافته است.
همانگونه که از نمودار فوق مشخص است طی سال‌های گذشته مصرف برق در کشور با رشد بیش‌تری نسبت به افزایش ظرفیت تولید همراه بوده‌است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت ظرفیت‌سازی تولید برق نتوانسته متناسب با مصرف رشد کند. شاید مهم دلیل این شرایط را مربوط به قیمت دانست! قیمت‌گذاری دستوری و پایین بودن قیمت برق در ایران از یکسو موجب رشد غیر بهینه مصرف چه در بخش خانگی و چه در بخش صنعتی شده و خانوار و تولیدکنندگان با توجه به هزینه پایین برق مصرفی هیچ انگیزه‌ای در بهینه‌سازی مصرف خود ندارند. از سوی دیگر، پایین بودن قیمت به معنای نبود انگیزه برای سرمایه‌گذاری در تولید است.
با بررسی جزئی تر نمودار نسبت مصرف به تولید شاهد کاهش شدید مصرف در سال90 هستیم که عمدتاً ناشی از افزایش قیمت‌ها در اثر هدفمند سازی یارانه‌ها در آن سال بوده است. اما بعد از آن چون قیمت برق متناسب با تورم سالانه افزایش پیدا نکرده شاهد افزایش روزافزون مصرف بوده ایم تا جایی که با داشتن تعرفه ای ارزان تر از 200 کشور دنیا، مصرفمان سه برابر میانگین مصرف جهانی یا به عبارتی برابر با مصرف 200 میلیون نفر شده‌است. از سمت دیگر، پایین بودن نرخ خرید تضمینی برق توسط دولت و بدهی بیش از2000 میلیارد تومانی آن به نیروگاه‌ها، سرمایه گذاری برای احداث نیروگاه جدید را خالی از جذابیت کرده به نحوی که ظرفیت‌های اضافه شده جدید هم پروژه‌هایی هستند که شش یا هفت سال پیش کلید خورده‌اند و انگیزه برای کلنگ‌زنی پروژه جدید وجود ندارد. چنانکه رئیس انجمن نیروگاه‌های برق مقیاس کوچک می‌گوید: «قرارداد خرید تضمینی وزارت نیرو تنها 5 ساله است و پس از آن برق نیروگاه‌های ما را در بازه زمانی چهار ماهه پیک مصرف خریداری کرده و در هشت ماه دیگر نسبت به خرید برق اقدام نمی‌کند. وزارت نیرو نه تنها نسبت به خرید برق نیروگاه‌های مقیاس کوچک اقدام نمی‌کند، بلکه اجازه فروش برق مستقیم، صادرات برق و یا تامین برق رمز ارزها را هم به ما نمی‌دهد.»
در حال حاضر مدیریت مصرف و حفظ تناسب آن با تولید همواره یکی از چالش‌های مهم مصرف برق در سال‌های گذشته بوده است که سیاستگذاری دقیق و به موقع را در این حوزه می‌طلبد. در غیر اینصورت در آینده ای نزدیک شاهد مشکلات بیشتر و خاموشی‌های متعدد خواهیم بود.
استخراج بیت‌کوین
این روزها استخراج بیت‌کوین یکی از متهمین ردیف اول قطعی برق در کشور شناخته می شود. اما ماجرا از کجا شروع شد؟ بعد از انتشار توئیت یک فعال اقتصادی مبنی بر استخراج بیت‌کوین توسط چینی‌ها در منطقه آزاد رفسنجان به همراه ارائه مختصات جغرافیایی، شایعه دیگری نیز در فضای مجازی با عنوان استخراج بیت‌کوین توسط دولت دست به دست شد. اما مسئول دفتر رئیس جمهور شایعه استخراج بیت‌کوین را تکذیب کرد. از طرف دیگر گروه سرمایه‌گذاری مشترک ایران و چین که مالک پروژه رفسنجان است، اقدام به انتشار جزئیات و قبض برق این مزرعه کرد. بر این اساس پروژه دارای مجوز قانونی است و قرار است فقط در هشت ماه از سال که نیروگاه‌های برق ظرفیت خالی دارند مورد استفاده قرار گیرد. برق مصرفی آن هم در حدود 10 برابر نرخ برق صنعتی یعنی تقریباً 400 تومان بر کیلووات ساعت محاسبه می‌شود. در چهار ماه پیک مصرف هم این نرخ به حدود 1600 تومان بر کیلووات ساعت می‌رسد که به علت به صرفه نبودن تولید، مزرعه در این مدت تعطیل می‌شود.
نگاهی به قبض برق ماهانه این مزرعه استخراج بیت کوین نشان می‌دهد که مصرفی حدود 60 مگاوات ساعت دارد. بر اساس آمار منتشر شده دانشگاه کمبریج در آذر99، با توجه به استخراج 3.8 درصد بیت‌کوین جهان در ایران و با در نظر گرفتن میانگین مصرف برق دستگاه‌های ماینر، میزان برق مصرفی برای استخراخ این مقدار بیت‌کوین در کشور حدود 600 مگاوات برآورد می شود. البته تا قبل از سخت‌گیری‌های وزارت نیرو ایران با استخراج هشت درصد از بیت‌کوین جهان رتبه سوم استخراج بیت‌کوین در جهان را به خود اختصاص داده بود.
در نقطه مقابل بر اساس آخرین ترازنامه انرژی که مربوط به سال 96 است ظرفیت اسمی کل نیروگاه‌های برق کشور در حدود 79 هزار مگاوات می‌باشد. از سوی دیگر بنابر آخرین اظهارات مدیرعامل شرکت مادر تخصصی تولید نیروی برق حرارتی، ظرفیت نصب شده نیروگاه‌های کشور تا پایان سال 99 به حدود ۸۵ هزار مگاوات خواهد رسید. به گفته علیرضا کلاهی رئیس سابق سندیکای صنعت برق ایران استخراج بیت‌کوین می‌تواند به یک فرصت تلقی شود. با استخراج بیت‌کوین از برق مازاد در ساعت‌های غیر پیک مصرفی، می توان استفاده بهینه‌ای از این ظرفیت‌خالی در جهت منافع ملی کرد. در نقطه مقابل برخی معتقدند هرچند که میزان مصرف برق استخراج بیت کوین در مقابل ظرفیت اسمی کشور کم است اما این میزان مصرف در حالی که حداکثر فشار بر شبکه برق کشور وجود دارد خود عامل خاموشی‌ها است.
اما جدا از اینکه عامل قطعی‌های برق چند وقت اخیر، استخراج بیت کوین باشد یا نه، پرسش اساسی این است که چرا این صنعت در کشور بسیار مورد توجه است که حتی کشورهای خارجی برای آن سرمایه‌گذاری می‌کنند. قطعاً پاسخ به قیمت پایین برق در کشور باز می‌گردد. قیمت‌گذاری دستوری و پرداخت یارانه به برق موجب شده که این نهاده نسبت به سایر کشورها ارزان باشد. به ویژه با جهش ارزی سه سال اخیر، قیمت دلاری مصرف برق در ایران عملاً برای سرمایه‌گذار خارجی صفر است. بنابراین یارانه‌ای که قرار بود باری از دوش دهک‌های پایین درآمدی بردارد حالا به عنوان عاملی برای سود بیشتر سرمایه‌گذاران خارجی که ارزش افزوده پایینی برای اقتصاد کشور ایجاد می‌کنند شده‌است.
اتلاف در شبکه توزیع
مسعود صادقی، مدیرکل نظارت بر توزیع شرکت توانیر در آذر ماه امسال اظهار داشته‌است که بررسی آمارهای موجود نشان می‌دهد حداقل ۳۰ درصد از شبکه توزیع برق کشور فرسوده شده و در برخی نقاط عمری ۳۰ تا ۴۰ ساله دارند. علاوه بر این بیش از 90 درصد از شبکه توزیع کشور به صورت هوایی است. این در حالی است که شبکه انتقال هوایی به دلیل نداشتن محافط در معرض مستقیم تخریب‌های ناشی از شرایط جوی و محیطی قرار دارند. از سوی دیگر در شبکه‌های زیرزمینی هم شرایط تخریبی متناسب با خاک منطقه، حفاری‌های متعدد و بروز آسیب‌های جدی منجر به آسیب و فرسودگی شبکه شده است. به گفته کارشناسان میزان تلفات در شبکه توزیع برق در کشورهای پیشرفته حدود پنج درصد است درحالی که این عدد در ایران دو برابر کشورهای پیشرفته و برابر10 درصد است. فرسودگی و برق دزدی دو عامل اصلی تلفات توزیع برق در ایران است.
صادرات برق
چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است، ضرب المثلی است که بارها به گوشمان خورده است. اخیراً نیز این موضوع برای صادرات برق به کشورهای عراق، افغانستان،پاکستان،آذربایجان و ارمنستان مطرح شده است. اما باید توجه شود که کل صادرات ما به این کشورها در سال98 نزدیک به هشت هزار گیگاوات ساعت بوده که کمتر از 2 از درصد از تولید برق کشور در سال را شامل می‌شود و در برابر ظرفیت تولید عملی کشور میزان چشمگیری نیست. مسئله مهم دیگر تبادل برق بین ایران با ارمنستان و آذربایجان است یعنی کمبود و نوسان در برق هر طرف، با استفاده از برق مازاد طرف دیگر برطرف می‌شود و این بدان معناست که فقط برق اضافی شبکه به ارمنستان و آذربایجان صادر می‌شود. ازطرفی هم به خاطر وجود نوسانات در داخل کشور ما نیازمند اتصال با شبکه توزیع کشورهای دیگر برای متعادل سازی شبکه خود هستیم.
همانطور که بررسی شد عوامل متعددی بر صنعت برق و انرژی کشور اثر گذار است و موفقیت در این زمینه سیاستی دقیق و بلند مدت، با در نظر گرفتن همه متغیرهای اثر گذار بر آن را می‌طلبد. عدم توجه و برنامه‌ریزی برای هرکدام از این موارد در کنار سیاست‌های دستوری و قیمت‌گذاری ممکن است مانند چند روز اخیر مشکلاتی به بار آورد.
