خاورمیانه؛ نگران «جشن خداحافظی» ترامپ
از هفته گذشته به نظر می‌رسد مقامات کشورهای منطقه نگران آخرین ضربه احتمالی ترامپ به منطقه در قالب اقدامی نظامی علیه ایران هستند.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شرق، «من تا ۲۰ ژانویه خواب راحت نخواهم داشت. با ترامپ، هر چیزی ممکن است». این جمله باربارا اسلاوین، مدیر بخش ایران اندیشکده شورای آتلانتیک در گفت‌وگویی را می‌توان زبان حال مقامات منطقه‌ای دانست که در روزهای اخیر، نگران آخرین هدیه خداحافظی ترامپ به خاورمیانه هستند. ترامپی که در چهار سال ریاست‌جمهوری، تصمیمات متعددی درباره خاورمیانه گرفت که اغلب به کار تشدید تنش‌ها و تقابل‌ها و مشکلات آمدند. خروج از توافق هسته‌ای با ایران، حمایت از جنگ یمن، نحوه حضور و بعد نحوه اعلام خروج نیروها از سوریه و عراق و چراغ سبز به اردوغان برای حمله گسترده به کردها، ترور یک فرمانده نظامی کشور غیرمتخاصم در خاک کشور ثالث، تصمیمات خلق‌الساعه نفتی، مذاکره‌ای سخاوتمندانه با گروه تروریستی طالبان، چک‌های سفید به اسرائیل و عربستان و متحدانش در رابطه با ایران، ارسال پهپاد و هواپیما و تهدیدهای مکرر توییتری.
اما از هفته گذشته به نظر می‌رسد مقامات کشورهای منطقه نگران آخرین ضربه احتمالی ترامپ به منطقه در قالب اقدامی نظامی علیه ایران هستند. از طرفی، هواپیماها و کشتی‌های ارسال‌شده به خلیج فارس بوی تهدید می‌دهند و از طرف دیگر، خودداری مقامات نظامی دولت ترامپ از برگزاری جلسات امنیتی با جو بایدن، رئیس‌جمهور منتخب باعث شده برخی تصور کنند دولت ترامپ در حال برنامه‌ریزی برای اقدامی جدید است. تکاپوی مقامات منطقه در تماس‌ها و هماهنگی‌ها با یکدیگر، از‌جمله تعامل‌ها بین ایران با عراق، کویت، قطر و امارات متحده عربی نیز باعث شده این تصویر ارائه شود که یا خبری به مقامات منطقه رسیده یا این نگرانی‌ها این‌قدر جدی است که طرف‌های مختلف در حال تعامل با یکدیگر برای پیشگیری یا در صورت نیاز، تحدید خسارت هستند. ناکامی دوباره ایالات متحده در سازمان ملل متحد در تصویب پیشنهادی علیه ایران نیز این تصویر را تقویت می‌کند که ترامپ به دنبال این است که قبل از خروج از کاخ سفید، هم ضربه‌ای به ایران بزند و هم در صورت امکان راه را برای تعاملات برجامی و غیربرجامی دولت بایدن با ایران ببندد یا دست‌کم تا جایی که می‌تواند در این راه مانع بتراشد. توییت وزیر خارجه ایران نیز هشدار مشخصی در‌این‌باره خطاب به همه بازیگران درگیر داشت؛ هشداری نه از زاویه تهدید بلکه از زاویه انذار. خروج یک ناو هواپیمابر آمریکا از منطقه نیز البته ادامه الگوی ابهام و تناقض در رفتار تیم ترامپ در آخرین روزهای دولت او را نشان می‌دهد.
نشانه‌های تهدید، از تل‌آویو تا واشنگتن
نشانه‌های تنش در منطقه هم در تحرکات نظامی تازه ایالات متحده دیده می‌شود، هم در اقدامات ترامپ در روزهای گذشته در دولت خود و هم در پیام‌هایی که به دولت او داده می‌شود. در روزهای اخیر برخی رسانه‌ها و خبرنگاران اسرائیلی خبر داده‌اند که ریاض و تل‌آویو در حال اعمال فشار بر ترامپ هستند تا به تأسیسات هسته‌ای ایران حمله کند تا برنامه بایدن برای گفت‌وگوی دوباره با ایران و بازگشت احتمالی به توافق هسته‌ای، به هم بخورد. اخبار مربوط به جابه‌جایی‌های نیروهای نظامی آمریکایی در منطقه و تحرکات‌شان نیز از نگاه برخی ناظران در همین راستا دیده شده است. از سوی دیگر آخر هفته خبر رسید رئیس‌جمهور آمریکا سفر شب سال نو خود به اقامتگاهش در فلوریدا را ناتمام گذاشته و به واشنگتن بازگشته است. به گزارش ایلنا به نقل از رویترز، ترامپ قرار بود روز جمعه به واشنگتن برگردد. دولت آمریکا البته با مسائل مختلف از‌جمله تصویب بودجه و مقابله با کرونا مواجه است؛ اما یک احتمال در این زمینه، ماجرا را از زاویه نزدیکی سالگرد ترور فرمانده نظامی ایرانی می‌بیند و از آن زاویه، این بازگشت می‌تواند به معنای آمادگی برای اقدامی علیه ایران باشد؛ اما احتمال دیگری که برخی مطرح کرده‌اند، آماده‌سازی آمریکا برای مقابله با اقدام تلافی‌جویانه احتمالی از سوی ایران است. ماجرای نیمه‌تمام‌ماندن سفر یک رئیس‌جمهور، البته به‌تنهایی اتفاق بزرگی نیست؛ اما در کنار یکی، دو خبر دیگر می‌تواند معنادار شود. از‌جمله حرفی که در هفته گذشته، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا زد.
بایدن در تاریکی؟
نگرانی‌ها از این احتمال که دولت ترامپ برنامه‌ای درباره خاورمیانه یا ایران داشته باشد، با یک موضع‌گیری تازه از سوی بایدن تشدید شد. رئیس‌جمهور منتخب آمریکا با انتقاد از عدم همراهی دولت ترامپ در فرایند انتقال قدرت نسبت به تضعیف امنیت آمریکایی‌ها هشدار داد اما مشخصا تأکید کرد که تیم انتقال قدرت او به‌ویژه در وزارت دفاع با مانع و سد راه مواجه شده و مقام‌های دولتی در این وزارتخانه با منصوبان رئیس‌جمهوری منتخب همکاری لازم را به عمل نمی‌آورند.بایدن همچنین هشدار داد دولت جدید برای جلوگیری از هرگونه سردرگمی یا گرفتاری که دشمنان آمریکا می‌توانند از آن بهره‌مند شوند به «تصویری کامل» از روند بودجه در وزارت دفاع نیاز دارد. او در ادامه افزود: «ما به تصویری روشن از وضعیت استقرار نیروهای آمریکا در سراسر جهان و عملیات‌های خود برای ایجاد بازدارندگی در مقابل اقدامات دشمنان نیاز داریم». این اظهارات البته توسط مقامات دولت ترامپ تکذیب شده اما دولت ترامپ هفته‌هاست که در مقابل پذیرش نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری در آبان‌ماه مقاومت کرده است و دستورات لازم برای شروع فرایند انتقالی را نیز با تأخیر فراوان صادر کرد. ادامه مانع‌تراشی بر سر راه کسب اطلاعات تیم بایدن از روند فعالیت‌های نظامی ایالات متحده باعث شده برخی گمانه‌زنی کنند ممکن است آنچه از تیم بایدن مخفی می‌شود، اقدام احتمالی علیه ایران باشد.
ظریف: دنبال جنگ نیستیم اما «مستقیم» دفاع می‌کنیم
این تحرکات ایالات متحده در کنار دیگر اخبار رسمی و غیررسمی منتشرشده در این زمینه واکنش توییتری صریح و هشدارآمیز وزیر خارجه ایران را به همراه داشت که در آن تأکید کرد واکنش ایران به هرگونه اقدامی علیه این کشور، «آشکارا و مستقیم» خواهد بود. محمدجواد ظریف در توییتر نوشت: «دونالد ترامپ و طرفدارانش به‌جای مبارزه با کووید ۱۹ در آمریکا میلیاردها پول را صرف به‌پرواز‌درآوردن [بمب‌افکن‌های] بی۵۲ و فرستادن نیروی دریایی به منطقه ما می‌کنند. اطلاعات به‌دست‌آمده از عراق نشانگر دسیسه‌ای برای جورکردن بهانه جنگ است. ایران به دنبال جنگ نیست اما آشکارا و مستقیما از مردمش، امنیتش و منافع حیاتی‌اش دفاع خواهد کرد».
تماس با قطر، کویت و امارات، بعد از عراق
در همین رابطه، وزارت خارجه ایران در روزهای اخیر با برخی کشورهای منطقه تماس‌ها و تعاملاتی داشته است. وزیر خارجه ایران در تماسی که با شیخ احمد ناصر المحمد الصباح، همتای کویتی خود داشت ضمن گفت‌وگو درباره وضعیت امنیتی منطقه، با اشاره به تحرکات اخیر آمریکا تأکید کرد: «مسئولیت عواقب هرگونه ماجراجویی احتمالی بر عهده واشنگتن خواهد بود». همچنین پنجشنبه، سر‌کنسول ایران در دوبی، از دیدار و رایزنی با معاون سیاسی وزیر خارجه امارات خبر داد. پیش‌تر در روز چهارشنبه نیز بعد از تماس ظریف با محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر خارجه قطر، سیدعباس عراقچی، معاون سیاسی او راهی دوحه شد تا با او رودررو گفت‌وگو کند. در هفته گذشته هیئتی عراقی نیز در سفری ناگهانی و به دعوت ایران برای گفت‌وگو درباره مسائل امنیتی راهی تهران شده بودند.
آماده برای حمله یا دفاع؟
خبر اعزام زیردریایی اتمی آمریکایی به خلیج فارس که چهارشنبه منتشر شد، در روزهای بعد با اخبار دیگری از تحرکات نظامی نیروهای آمریکایی دنبال شد تا ناظران همچنان نشانه‌های بیشتری از آماده‌سازی ایالات متحده دریافت کنند؛ اما با کنار هم گذاشتن قطعه‌های پازل تحرکات نیروهای نظامی آمریکا می‌توان این‌طور برداشت کرد که آرایش نیروها، بیش از اینکه در جهت آمادگی برای حمله باشد، در جهت آمادگی برای مقابله با اقدام احتمالی ایران و متحدانش در سالگرد ترور فرمانده نیروهای قدس سپاه یا پیشگیری از چنین اقدامی با تهدید این آمادگی باشد. به گزارش ایلنا به نقل از آسوشیتدپرس، بمب‌افکن‌های استراتژیک آمریکا بار دیگر بر فراز خلیج فارس به پرواز در‌آمدند. یک مقام ارشد نظامی آمریکا اعلام کرده است که پرواز این دو بمب‌افکن بی۵۲ در میانه نگرانی‌ها از احتمال اقدام تلافی‌جویانه ایران در سالروز ترور سردار قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس این کشور صورت می‌گیرد.
مک‌کنزی: به دنبال درگیری با ایران نیستیم
کنت مک‌کنزی، رئیس فرماندهی مرکزی ارتش آمریکا پس از این اقدام گفت واشنگتن به دنبال درگیری با ایران نیست. فرمانده سنتکام با اشاره به پرواز مجدد جنگنده‌های بی۵۲ بر فراز خلیج فارس گفت که به استقرار تجهیزات جنگی در مناطق تحت مسئولیت سنتکام ادامه می‌دهیم تا مانع اقدام‌های احتمالی دشمنان شده و نشان دهیم برای پاسخ به هرگونه تجاوز علیه آمریکایی‌ها یا منافع آنها آمادگی داریم. وی افزود که ما دنبال درگیری نیستیم ولی هیچ‌کس نباید توانایی ما برای دفاع از نیروهایمان یا واکنش قاطعانه به هرگونه حمله را دست‌کم بگیرد.
مقام پنتاگون: ناو می‌رود چون مسیر به سمت تنش بیشتر نیست
از سوی دیگر وزارت دفاع آمریکا اعلام کرد ناو هواپیمابر نیمیتز با خروج از خاورمیانه به خانه باز‌می‌گردد. پنتاگون جمعه اعلام کرد ناو هواپیمابر یواس‌اس نیمیتز منطقه عملیات فرماندهی مرکزی آمریکا در خاورمیانه را به سمت پایگاه دریایی «نورفولک» در ایالت ویرجینیا ترک کرد. به گزارش ایسنا، یک منبع مسئول در پنتاگون در مصاحبه با اسکای‌نیوز گفت خروج ناو هواپیمابر نیمیتز از منطقه خاورمیانه در چارچوب‌رساندن این «پیام اطمینان‌بخش است که مسیر تنش با ایران به سمت تنش‌های بیشتر حرکت نمی‌کند». در بیانیه دفتر اطلاع‌رسانی پنتاگون آمده است: «بر‌اساس دستورات دولت آمریکا و کریستوفر میلر، وزیر دفاع موقت، هواپیمابر آمریکایی یواس‌اس نیمیتز منطقه عملیات فرماندهی مرکزی در خاورمیانه را ترک کرد و در مسیر خود به سمت بندر پایگاه نورفولک در ویرجینیا است». طبق گفته پنتاگون، ناو هواپیمابر نیمیتز مأموریت‌های نظامی را در منطقه انجام داد که آخرین آنها در نزدیکی سواحل سومالی بود. به گزارش ایرنا، ناوگروه ضربت نیمیتز شهر ساحلی سن‌دیگو در ایالت کالیفرنیا را در ماه می به مقصد خاورمیانه ترک کرد. این ناوگروه در ماه نوامبر (آبان- آذر) برای انجام یک رزمایش با نیروی دریایی هند خاورمیانه را ترک کرد و سپس به ناوگان پنجم نیروی دریایی آمریکا پیوست. دو هفته گذشته این ناوگروه بار دیگر به شاخ آفریقا بازگشت و برای پشتیبانی از حدود 700 نیروی نظامی آمریکا، در ساحل سومالی مستقر شد. گفته می‌شود ناوگروه نیمیتز شامل 60 جنگنده، دو ناو موشک‌انداز هدایت‌شونده و یک ناوشکن موشک‌انداز هدایت‌شونده است.
سامانه پدافندی آمریکا در بغداد فعال شد
در همین راستا و باز در اقدامی که رویکرد آمادگی برای واکنش را نشان می‌دهد خبر رسید که سامانه پدافندی جدید ارتش آمریکا در پایگاه نظامی این کشور در نزدیک فرودگاه بین‌المللی بغداد فعال شده است. پایگاه خبری شفق‌نیوز در‌این‌باره خبر داده یک منبع امنیتی که به نام وی اشاره نشده است، اعلام کرد سامانه پدافندی جدید از نوع
C-RAM در پایگاه ویکتوری آمریکا فعال‌سازی شد. از این سامانه برای مقابله با گلوله‌های خمپاره و راکت استفاده می‌شود. آمریکا در هفته‌های اخیر ایران را مسئول پشت صحنه حملات خمپاره‌ای به اماکن دیپلماتیک خود در عراق خوانده بود. به گزارش ایلنا به نقل از العربیه، یک مقام نظامی آمریکایی در همین رابطه تأکید کرد: «ما اخیرا افزایش گسترده تسلیحات ایرانی در عراق را رصد کرده‌ایم». وی افزود: «اوضاع در عراق خطرناک است و تهدیدها جدی است».
ترامپ ۲۰۲۴ و درگیری با ایران
نکته دیگری که می‌تواند انگیزه‌بخش خودداری ترامپ در اقدام علیه ایران باشد، خبرهایی است که از برنامه او برای نامزدی دوباره در انتخابات، در سال ۲۰۲۴ می‌رسد. در شرایط فعلی پتانسیل بالایی وجود دارد که اقدام نظامی علیه ایران منجر به جنگی طولانی‌مدت شود. با توجه با سابقه جنگ‌های عراق و افغانستان که دوران سه رئیس‌جمهور را تا اینجا پشت‌سر گذاشتند، احتمالا این موضوع باعث تعلل ترامپ در این زمینه شود؛ چرا‌که اگرچه ترامپ مایل به تقابل با ایران است، احتمالا خوشحال نخواهد شد اگر در سال ۲۰۲۴ به‌عنوان شروع‌کننده جنگی دیگر در خاورمیانه به رقابت با رئیس‌جمهوری که میراث‌دار چنین دردسری شده بپردازد. به‌خصوص که ترامپ از پیش از ورود به کاخ سفید همواره مخالفت خود را با دردسرهای نظامی آمریکا در خاورمیانه اعلام کرده و در دوران ریاست‌جمهوری خود نیز بر طبل خروج از منطقه کوبیده است. ازاین‌رو می‌توان گمانه‌زنی کرد ترامپ که در چند فرصت دیگر نیز از تصمیم به اقدام نظامی خودداری کرده و حتی لااقل یک بار دستور حمله به ایران را لغو کرده است، این بار نیز حاضر به پذیرش چنین دردسری نشود و به تحریم و تهدید ایران بسنده کند.
با همه اینها، نگاه‌های تحلیلگران، دیپلمات‌ها و مقامات منطقه و جهان تا ۲۰ ژانویه و تغییر دولت آمریکا، با نگرانی نظاره‌گر خاورمیانه خواهد بود تا مشخص شود جشن خداحافظی ترامپ دردسر تازه‌ای به همراه خواهد داشت یا نه. شاید جمله سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه ایران که خطاب به پمپئو بیان شد نیز حرفی باشد که در اذهان ناظران نگران خاورمیانه درباره دولت ترامپ تکرار می‌شود: «زودتر به سلامت!».
