مزایای دیجیتالی شدن صنعت و اقتصاد در انقلاب صنعتی چهارم

پیشروها عنوانی است که در گزارش مشترک موسسه مکنزی و مجمع جهانی اقتصاد به شرکت‌های صنعتی نوآور داده شده است. این شرکت‌ها که چهار ویژگی عمده را در فرآیند تولید خود اعم از «فرآیندهای کسب و کار»، «سیستم‌های مدیریتی و منابع انسانی»، «اینترنت اشیا» و «سامانه‌های داده‌محور» به‌کار بسته و روی آنها متمرکز شده‌اند، از طریق توجه به شش عامل مختلف، توانسته‌اند برندگان بازی اقتصاد در عصر انقلاب صنعتی چهارم باشند. در عین حال موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی هشدار داده شرکت‌های ایرانی به دلایل عمدتا سیاسی و اطلاعاتی از موج انقلاب اول تا سوم صنعتی دور مانده‌اند و هم‌اینک به دلیل تحریم‌ها ممکن است از فواید موج چهارم انقلاب صنعتی دور بمانند. این موسسه که اخیرا بخشی از گزارش دو نهاد مذکور را ترجمه و منتشر کرده، شش عامل را به‌عنوان دلیل اصلی موفقیت شرکت‌های پیشرو جهان نظیر تسلا، هوآوی و آمازون ذکر کرده است. در واقع شیوه به‌کارگیری فناوری‌های برآمده از انقلاب صنعتی چهارم «رویکرد چابک برای تغییرات و پاسخگویی»، « اکوسیستم فناورانه»، «استقبال از دیجیتالی شدن و اتوماسیون صنعتی»، «توجه به اینترنت اشیا»، «تحلیل‌های پیشرفته و پیش‌بینانه» و «به‌کارگیری واقعیت‌های مجازی و افزوده» زمینه‌ساز موفقیت بنگاه‌های صنعتی های‌تک است.

بررسی بیشتر این گزارش نشان می‌دهد تنها شرکت‌ها و سازمان‌های صنعتی معدودی طی سال‌های اخیر موفق به تحقق این شیوه‌ها و ایجاد سطح چشمگیری از ارزش افزوده و دانش تولید در مجموعه خود شده‌اند. این ۴۴ بنگاه که عمدتا در زمره صنایع خودرو، معدن، لوازم مصرفی و تولیدات الکترونیکی هستند، موفق شده‌اند طی سال‌های اخیر تحولات جدیدی را که شامل توسعه فناوری‌ها در طول زنجیره ارزش و پیوسته‌سازی فرآیندها هست، گسترش دهند. بررسی مشترک موسسه مشهور مکنزی و مجمع جهانی اقتصاد نشان می‌دهد این بنگاه‌ها سامانه‌های عملیاتی نوآورانه را در شبکه تولیدی خود گسترش داده و پیشرفت‌های فناورانه را در جهت خلق تجربه جدیدی برای مشتریان خود به کار گرفته‌اند.  این دو نهاد که از طریق شبکه دیده‌بان جهانی تحولات انقلاب صنعتی چهارم را رصد می‌کنند در آخرین گزارش خود تاکید دارند که تاثیر تحولات انقلاب صنعتی چهارم بر بنگاه‌های مذکور شگفت‌انگیز بوده است. این گزارش که سعی دارد سازمان‌ها و بنگاه‌های صنعتی موفق در این زمینه را شناسایی کند، از یک فرصت ۷/ ۳ تریلیون دلاری پیش روی شرکت‌ها تا سال ۲۰۲۵ بحث می‌کند که در نتیجه پیوستن به موج اول انقلاب صنعتی چهارم بروز می‌کند. پژوهشگران موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی ایران برمبنای گزارش مکنزی و مجمع جهانی اقتصاد یادآور شده‌اند، در حال حاضر تعداد کمی از سازمان‌ها از مزیت‌های «اولین بودن» استفاده می‌کنند. موضوعی که آنها را در صدر تحولات سالیان آتی قرار داده است. ارزیابی‌ها در سال ۲۰۲۰ نشان داد که ۱۶ شرکت «پیشرو» در حوزه فناوری‌های نسل چهارم موفق به تولید صنعتی در مقیاس گسترده و ورای نمونه‌های آزمایشگاهی شده‌اند، که در سال ۲۰۱۹ نیز ۲۸ عضو جدید به این مجموعه اضافه شده است. مهم‌تر آنکه برخی از این سازمان‌ها که تعداد‌شان به ۱۴ واحد می‌رسد،کسب ارزش از طریق فناوری‌های نسل چهارم را به خارج از مرزهای کارخانه گسترش داده‌اند. این صنایع توانسته‌اند نوآوری‌های تولیدی را در فرآیندهای مختلف از تامین‌کنندگان تا مشتریان نهایی گسترش داده و زنجیره ارزش خود را از مزایای مربوطه بهره‌مند سازند. سازمان‌های پیشرو، موفقیت خود را مدیون پنج عامل مهم یعنی «به‌کارگیری سیستم‌های عملیاتی جدید»، «روش‌های نوین مدیریت»، «بهینه‌سازی فرآیندها و عملیات»، «تحول در نحوه به‌کارگیری افراد» و «استفاده از فناوری‌های جدید» هستند.

این گزارش تاکید می‌کند سازمان‌های پیشرو به کمک این ابزارها و تجاربی که از به‌کارگیری فناوری‎های نوین به‌دست آورده‌اند، با هزینه و زمان کمتری قادر به توسعه فناوری‌های نوین و استفاده از کاربردهای جدید هستند و این امر نرخ بازگشت سرمایه بالاتری را برای این شرکت‌ها به ارمغان آورده‌است. اینجا به اختصار ضمن بررسی زوایای پنهان شش عامل تحول در فرآیند تولید شرکت‌ها پیشرو، جزئیات بیشتری از گزارش مکنزی و مجمع جهانی اقتصاد را با شما به اشتراک می‌گذاریم.

رویکرد چابک، تغییرات پیوسته و سرعت پاسخگویی

مکنزی و مجمع جهانی اقتصاد دریافته‌اند رویکرد چابک، تغییرات پیوسته را فراهم می‌آورد و سرعت پاسخگویی را هم افزایش می‌دهد. در حالی که ساختارهای سنتی زمان زیادی را صرف طراحی برای تغییرات ایده‌آل‌گرایانه می‌کنند، به‌طوری‌که با تغییرات سریع فناوری، گاهی در زمان دسترسی به راه‌‌حل‌ها مشکل قبلی دیگر موضوعیت ندارد، رویکرد چابک، سرعت پاسخگویی را افزایش می‌دهد.

اکوسیستم فناورانه

این محیط سطح جدیدی از همکاری‌ها را مبتنی بر زیرساخت‌های دیجیتال امکان‌پذیر ساخته است. شرکت‌های پیشرو از همکاری‌های فناورانه برای افزایش قابلیت‌ها استفاده کرده و از سطح وسیعی از اطلاعاتی که بین شرکا، تامین‌کنندگان و مشتریان به اشتراک گذاشته می‌شود، بهره می‌برند. این در حالی است که در رویکرد سنتی حفاظت از نوآوری‌ها و فناوری‌ها به‌عنوان مزیت رقابتی سازمان در نظر گرفته می‌شود.

واقعیت‎های مجازی و افزوده

پیشروهای انقلاب صنعتی چهارم با به‌کارگیری دانش داخلی و خارجی، مهارت و آمادگی نیروهای کار جهت انطباق با تحولات آینده را توسعه می‌دهند. روش‌های کارآموزی در لبه فناوری قرار داده و از این مجرا که شامل بازی‌سازی، آموزش دیجیتال، ابزارهای واقعیت مجازی و واقعیت افزوده هستند، به رشد فناوری کمک می‌کنند.

اهمیت توجه به اینترنت اشیا

به کمک معماری اینترنت اشیای صنعتی، داده‌ها در مسیر کسب آمادگی برای نسل بعدی قابلیت‌های فناورانه طراحی شده‌ و راه را به سوی تحول هموار کرده‌اند. پیشروها که قلب پیشرفت انقلاب دیجیتالی هستند، زیرساخت‌های فناوری را به گونه‌ای تجهیز کرده‌اند که نوآوری در چندین هفته امکان‌پذیر باشد، به نحوی که می‌توان مسائل را بین واحدهای مختلف کسب و کار و فناوری سازمان تقسیم کرد تا سرعت افزایش یابد.

رویکرد چابک برای تغییرات و پاسخگویی

استودیوهای دیجیتال و چابک، ایده‌پردازی را تسهیل کرده‌اند. از این طریق متخصصان حوزه فناوری، مهندسان داده، مهندسان سامانه‌های برنامه‌ریزی منابع کسب و کار و معماران اینترنت اشیای صنعتی همراه با مدیران محصول و رهبر سامانه‌های چابک می‌توانند در کنار هم ایده‌ها را در زمان سریع‌تری اجرایی کنند.

استقبال از دیجیتالی شدن و اتوماسیون صنعتی

یک شرکت پیشرو از تغییرات وسیع سازمانی پشتیبانی و حمایت می‌کند. پیشروها اغلب مدل حکمرانی نوینی را به اجرا گذاشته‌اند که نمونه‌ها و ایده‌های موفق را تشویق و در سطح سازمان پیاده‌سازی می‌کند. به‌طور کلی به جای توجه به فناوری خاص، تاکید بر ایده‌ها و راهکارهای اجرایی و تاثیرگذار است. اما یکی از موضوعاتی که در بررسی دو نهاد مرجع جهانی مورد توجه بوده، همکاری در زنجیره ارزش افزوده بوده است. تحقیقات این دو نهاد که در گزارش موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی منعکس شده نشان می‌دهد یکی از ویژگی‌های متمایز‌کننده پیشروها که به‌طور خاص در ۱۴ سازمان مذکور قابل شناسایی است، همکاری با ذی‌نفعان در طول زنجیره ارزش بوده است. از این طریق تجربه جدیدی برای مشتریان خلق می‌شود و تولید انبوه برای کالاهای سفارشی و اختصاصی امکان‌پذیر می‌شود. همچنین با اشتراک داده‌ها، پاسخ به تغییرات تقاضا با سرعت بیشتری انجام می‌شود. یکپارچگی شبکه تامین از طریق به اشتراک‌گذاشتن داده‌ها و به‌کارگیری تحلیل‌های پیشرفته و پیش‌بینانه امکان‌پذیر شده است. در نتیجه علاوه بر افزایش بهره‌وری تا ۹۰ درصد، پیشروها نتایج مثبت دیگری نظیر کاهش زمان تحویل که بین ۱۵ تا ۲۰ درصد بوده و افزایش دقت و افزایش کارآیی انرژی را تا ۵۰ درصد گزارش کرده‌اند. با تمرکز بر مشتری در فازهای طراحی و عملیات، تجربه خرید مشتری و استفاده از محصول در طول عمر آن بهبود می‌یابد. بخش‌های مختلف سازمان از طریق فناوری‌های ارتباطی و همچنین با استفاده از تکنولوژی شناسایی از طریق فرکانس رادیوی RFID جریان داده و اطلاعات را با سرعت بیشتری جابه‌جا می‌کنند. در نهایت با استفاده از سیستم‌های اینترنت اشیا، داده‌ها به‌صورت برخط پایش و منتقل می‌شوند.

بخش دیگری از بررسی مجمع جهانی اقتصاد و موسسه مکنزی روی عملکرد مدیران ارشد صنایع تولیدی متمرکز بوده است. این شرکت‌ها متوجه شده‌اند که دسترسی به افراد مستعد، بزرگ‌ترین چالش برای دستیابی به تحول دیجیتال است. بسیاری از شرکت‌های پیشرو در این عرصه عقیده دارند که در دستیابی به قابلیت‌های انقلاب صنعتی چهارم نیاز به افراد با مهارت‌های ذهنی و خلاقیت ویژه دارند و این ویژگی‌های انسانی، قابل جایگزینی با هوش مصنوعی نیست. مدیران شرکت‌های پیشرو از روش‌های مختلفی برای مشارکت کارکنان در تحولات انقلاب صنعتی چهارم استفاده می‌کنند و مشاغلی را توسعه می‌دهند که بیش از هر زمانی وابسته به قابلیت‌های خاص انسانی است. توانمندسازی نیروهای انسانی که در خط مقدم تولید فعالیت می‌کنند از طریق توسعه فناوری و توزیع اطلاعات می‌تواند منجر به گسترش تفکر ایجاد تغییرات و نوآوری مستمر در سطح سازمان شود. همچنین سازمان‌های پیشرو، شیوه‌هایی نظیر مهارت‌آموزی و افزایش قابلیت‌های فنی و نرم‌افزاری کارکنان و ارائه آموزش‌های اختصاصی مورد نیاز هر فرد از طریق روش‌های نوینی نظیر بازی‌سازی و واقعیت افزوده را دنبال می‌کنند. این برنامه‌ها تنها در داخل سازمان انجام نمی‌شود، بلکه ۵۵ درصد از پیشروها از طریق همکاری با دانشگاه‌ها و سایر مراکز آموزشی، دانش و مهارت مورد نیاز را کسب می‌کنند. از سوی دیگر داده‌های آنلاین و واقعیت‌ها جایگزین حدس و گمان و داده‌های قدیمی برای شناسایی و رفع مشکل شده‌اند. معضل جایگزینی استفاده از کوبات در صنایع، معضل جایگزینی انسان با روبات‌ها را تا حدی رفع کرده است. برای کسانی که از مفهوم کوبات آگاهی ندارند، لازم است یادآوری شود که کوبات‌ها، روبات‌هایی هستند که می‌توانند در محیط‍‌های کاری در کنار کارگران در فضای مشترکی کار کنند و ایمنی کافی برای فعالیت در کنار انسان را دارند.

توصیه‌ها و‌آموز‌هایی برای صنایع کشور

 در قسمت پایانی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در تحلیلی به یادآوری آنچه این مطالعه و پژوهش‌های مشابه برای اقتصاد و صنایع ایران دارند، پرداخته است. پژوهشگران این موسسه تاکید دارند فاصله گرفتن پیشروها در به‌کارگیری تحولات انقلاب صنعتی چهارم با سایر بازیگران و فرصت محدود قرارگیری در جمع موضوعی است که باید در دستور کار سیاست‌گذار ایرانی قرار گیرد. از آنجا که صنایع کشور در تحولات پیشین ناشی از انقلاب‌های صنعتی به دلایل مختلفی نظیر جنگ‌های متعدد با همسایگان و کمبود اطلاعات از تحولات صنعتی و فناورانه یا انقلاب صنعتی اول، جنگ جهانی اول و قحطی یا انقلاب صنعتی دوم و رشد مصرف، تحولات داخلی، جنگ تحمیلی و تحریم‌ها یا انقلاب صنعتی سوم جا ماند و نتوانست با تحولات صنعتی و فناورانه در سطح جهان همراه شود، اهمیت توجه به ویژگی‌های انقلاب صنعتی چهارم بسیار زیاد است. اکنون که در پنجره فرصت تغییرات فناورانه ناشی از انقلاب صنعتی چهارم قرار داریم نیز صنایع کشور به دلیل تحریم‌ها، کمبود منابع و توجه ناکافی، در حال جا ماندن از قطار سازمان‌های پیشرو هستند. این موضوع زمانی اهمیت می‌یابد که بدانیم برخی از ۴۴ سازمان پیشرو نظیر شرکت نفتی آرامکو عربستان سعودی، شرکت خودروسازی فورد اتوسان، شرکت یونیلور امارت متحده عربی و شرکت پتروشیمی پتکیم ترکیه جزو برندهای پیشرو جهان هستند که در کشورهای منطقه فعالیت می‌کنند. برای نمونه «آرامکو» با هدف تبدیل شدن به شرکت پیشرو در زمینه تامین انرژی، استفاده از فناوری‌های جدید در فرآیندهای عملیاتی، ارتباطات، آموزش نیروی انسانی و روش‌های پایش وضعیت را توسط «مرکز راهکارهای مهندسی» خود پیگیری می‌کند. یونیلور نیز با بهبود فرآیندهای ارتباط با مشتریان، سرعت پاسخگویی را افزایش داده و «پتکیم» از طریق ایجاد نوآوری در خط تولید، مصرف انرژی را کاهش و بهره‌وری را افزایش داده است.

شرکت‌های ایرانی چه کنند تا از موج چهارم انقلاب صنعتی جا نمانند؟

تغییر در فرآیندهای عملیاتی و توجه به راهکارهای حل مشکلات، اهمیت بیشتری در مقایسه با تمرکز بر یک یا چند فناوری خاص دارد. صنایع کشور باید به این موضوع توجه داشته باشند که فناوری‌ها زمانی ارزشمند هستند که بتوانند مشکلات صنایع را رفع کنند یا رقابت‌پذیری و چابکی آنها را افزایش دهند. از سوی دیگر، توجه به نمونه‌های موفق و یادگیری در این زمینه نقش بسیار مهمی دارد تا بتوان در چندین دهه آینده فرصت مشارکت با صنایع جهانی و رقابت در سطح بین‌المللی را به‌دست آورد. با توجه به اینکه در حال حاضر به دلیل تحریم‌ها، کانال‌های یادگیری، انتقال فناوری و همکاری‌های فناورانه اعم از نرم‌افزاری و سخت‌افزاری محدود شده است، سازمان‌های داخلی باید بر روی توسعه زیرساخت‌ها و آموزش نیروهای انسانی تمرکز کنند تا بتوانند با ایجاد ظرفیت جذب در سازمان خود، در صورت بروز فرصت، با سرعت بیشتری با تحولات انقلاب صنعتی چهارم همراه شوند. همچنین ایجاد «رصدخانه انقلاب صنعتی چهارم» می‌تواند یکی از اقدامات دولت برای کمک به صنایع در جهت افزایش اطلاعات درخصوص تحولات فناورانه در سطح جهانی باشد. طبق بررسی‌های انجام شده، برخی از صنایع کشور مانند صنایع غذایی و پوشاک، قابلیت و پتانسیل به‌کارگیری تحولات انقلاب نسل چهارم را در زنجیره ارزش دارند و برخی از شرکت‌های این حوزه نیز سرمایه‌گذاری‌هایی بر روی فناوری‌های جدید داشته‌اند. اما عمده این اقدامات در راستای خرید تجهیزات بوده است، در حالی‌که لازم است تفکر چابک و نوآورانه در تمامی سطوح پیاده‌سازی شود که این موضوع نیاز به فرهنگ‌سازی گسترده و ارائه آموزش‌های مرتبط برای آگاه‌سازی مدیران و توانمندسازی نیرو‌های انسانی دارد. از این رو همکاری بین صنعت و مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها بیش از گذشته اهمیت دارد و باید عوامل و پیش‌نیازهای توسعه سریع پیشروها، بیش از پیش مورد توجه سیاست‌گذاران این حوزه خصوصا وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، یا وزارت صنعت، معدن و تجارت قرار گیرد تا شاید از فرصت محدود قرارگرفتن در جمع سازمان‌های پیشرو استفاده شده و پیش‌نیازهای مورد نیاز برای صنایع کشور به منظور پیاده‌سازی زیرساخت‌های انقلاب صنعتی چهارم تقویت و مهیا شود.