سربازی؛ دغدغه ثروتمندان یا دهک‌های پایین جامعه
«در سال‌های گذشته تحقیقاتی انجام شده که نشان می‌دهد دست‌کم ۵۰ درصد دانشجویان تحصیلات تکمیلی در ایران، برای فرار از خدمت روی به ادامه تحصیل آورده‌اند»؛ به نظر می‌آید محتوای این جمله که پیش‌تر از زبان «علی‌رضا عبدالله‌زاده» مشاور وقت معاون رفاه اجتماعی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی بیان شده، همچنان صادق است و اگرچه عدد و درصد آن افزایش پیدا نکرده باشد، دست‌کم کاهش نیافته است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شرق؛ دغدغه‌ای به نام سربازی که از ۱۸سالگی و حتی پیش‌تر ذهن بسیاری از جوانان ایرانی و خانواده‌هایشان را درگیر می‌کند، در این سال‌ها بارها به اخبار هم کشیده شده و بارها مقامات دولتی و نظامی و همچنین نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی از لزوم اصلاح قانون سربازی سخن گفتند که البته همه تلاش‌ها تاکنون به در بسته خورده است. در تازه‌ترین خبر که البته رنگ‌وبوی اصلاح و بهبود هم دارد، قرار است از سال آینده میانگین حقوق سربازان ایرانی حدود سه برابر افزایش پیدا کند. این خبر آن‌قدر جدی است که حتی عدد و رقم آن در بودجه سال ۱۴۰۰ هم لحاظ شده و قرار است میانگین حقوق سربازان از ۴۵۰ هزار تومان در ماه به حدود یک‌میلیون‌و ۳۵۰ هزار تومان برسد. ماجرای سربازی در ایران و معضلات مردان تازه به سن بلوغ رسیده، البته فقط به حقوق و افزایش نه‌چندان تأثیرگذار آن خلاصه نمی‌شود و قصه سربازی و تغییرات ناموفق آن در این سال‌ها حکایتی طولانی است.
شاید یکی از پربیننده‌ترین ویدئوهای چند سال گذشته درباره سربازی توضیحات «موسی کمالی» رئیس اداره سرمایه انسانی سرباز ستاد کل نیروهای مسلح در برنامه مدیرمسئول از شبکه پنج سیماست؛ آنجا که درباره وضعیت خدمت یکی از پسرانش می‌گوید و با اشاره به معافیت فرزندش به خاطر شکستگی دست در ورزش، می‌گوید: «پسرم که معاف شد فهمیدم قانون بی‌خودی است و عوضش کردم». این سخنان یک مدیر در حوزه نظام وظیفه اگرچه ممکن است با ابهاماتی همراه باشد اما در این چند سال با انتقادات فراوانی در رسانه‌های رسمی و شبکه‌های اجتماعی روبه‌رو شده و بسیاری از کاربران از عادی‌بودن چنین روندی سخن گفته‌اند. درست یا نادرست حالا گروه زیادی اعتقاد دارند که قوانین در ایران ممکن است متناسب با فرزندان افراد مهم و تأثیرگذار تصویب یا تغییر کند و به همین دلیل برخی افراد مشمول سربازی با نگاه‌های انتقادی از هدررفتن دو سال مهم از عمر خود سخن می‌گویند. این نگاه‌های انتقاد‌آمیز به خدمت سربازی یا تلاش برای تعلیق آن تا حدی است که حالا و بر اساس آماری‌های معتبر، نزدیک به ۵۰ درصد فارغ‌التحصیلان کارشناسی برای به‌تأخیرانداختن این دوره دوساله، روی به ادامه تحصیل می‌آورند. علاوه‌براین در این سال‌ها بارها اخباری از تلاش‌های عجیب بعضی مشمولان برای دریافت معافیت هم رسانه‌ای شده است. درباره این تلاش‌ها و رفتارهای عجیب برای دریافت معافیت پزشکی در سال‌های گذشته، گزارشهای زیادی هم نوشته شده اما همچنان نزدیک به دو میلیون مشمول در شرایط «فرار از خدمت» به سر می‌برند؛ جوانانی که درصد بالایی از آنها، به گفته مشاور معاون رفاه اجتماعی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی از دهک‌های پایین جامعه هستند که البته پیش از این هم مسئولانی دلیل این فرار در دهک‌های پایین را تلاش برای تأمین معاش خانواده خوانده‌اند. حالا و در صورت تغییر و افزایش حقوق سربازان ممکن است افرادی دست‌کم از طبقات فرودست جامعه با رغبت بیشتری عازم خدمت سربازی شوند. در این بین البته انتقادات به شیوه کنونی سربازی تنها به حقوق پایین خلاصه نمی‌شود؛ دست‌کم در چهار مجلس گذشته طرح‌هایی برای اصلاح قانون کنونی سربازی مطرح شد و مراحلی را هم پیش بردند هرچند تاکنون هیچ‌کدام به سرانجام نرسیده‌اند. علاوه‌براین در سال‌های گذشته جامعه‌شناسان و همچنین مسئولان زیادی به انتقاد از روند کنونی دوران سربازی در ایران پرداختند و مواردی مشابه نظرات سربازان را بیان کردند که یکی از پرتکرارترین موارد، همین نبود آموزش‌های مهارت‌های مرتبط با زندگی است. مجلس شورای اسلامی هم پیش از این و در سال‌های گذشته بحث تغییر خدمت وظیفه عمومی را پیگیری کرده، ولی تمام بررسی‌ها به چند گزارش مرکز پژوهش‌ها یا نطق و تذکرها خلاصه شده است. در یکی از گزارشهای این مرکز و در نقد شرایط کنونی آمده است که «قانون فعلی سربازی در شأن نظام جمهوری اسلامی نیست». این گزارش در بررسی سربازی و تأثیر آن بر زندگی جوانان ایرانی می‌نویسد: «رفتارهای تحقیرآمیز با سربازان، مشکلات بهداشتی، پایین‌بودن منزلت اجتماعی سربازان، نارضایتی خانواده‌ها، تأخیر در زمان ازدواج، طولانی‌بودن غیرمنطقی سربازی در زمان صلح، تفاوت‌های معنادار در محیط‌های به‌کارگیری سربازان در ارتش و سپاه و برخی پارتی‌بازی‌ها ازجمله مشکلات اصلی روند فعلی سربازی در ایران است». تمام طرح‌های اصلاح سربازی در ۲۰ سال گذشته البته به در بسته خورده و حتی در تازه‌ترین خبر همین آبان رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس از کنارگذاشتن آخرین طرح در دست بررسی هم سخن گفت.
تغیر تازه؛ سه‌برابرشدن حقوق سربازان
مهم‌ترین تغییر چند دهه پیش اما به‌تازگی و در هفته گذشته خبری شد؛ افزایش سه‌برابری میانگین حقوق سربازان در ایران. این افزایش البته در بودجه پیشنهادی دولت به مجلس هم آمده که رئیس اداره سرمایه انسانی سرباز ستاد کل نیروهای مسلح هم توضیحاتی درباره آن منتشر کرد. «غلامرضا رحیمی‌پور» به‌تازگی دراین‌باره گفته است: «برابر هماهنگی‌های انجام‌شده با سازمان برنامه و بودجه، حقوق سربازان وظیفه از ابتدای سال ۱۴۰۰ به میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش پیدا می‌کند. در حال حاضر میانگین حقوق سربازان وظیفه نیروهای مسلح ۴۸۰ هزار تومان است که از ابتدای سال ۱۴۰۰، این میانگین به (۱۳.۵۰۰.۰۰۰ ریال) یک‌میلیون‌و ۳۵۰ هزار تومان خواهد رسید». به گفته رئیس اداره سرمایه انسانی سرباز ستاد کل نیروهای مسلح، با این افزایش سه‌برابری، حدود ۶۰ درصد قانون درخصوص حقوق سربازان محقق می‌شود. قانون اما درباره حقوق سربازان چه می‌گوید که حالا قرار است پس از سال‌ها
۶۰ درصد آن اجرائی شود؟ بر اساس ماده ۳۸ قانون اصلاح موادی از قانون خدمت وظیفه عمومی، حقوق سربازان وظیفه باید حداقل ۶۰ و حداکثر ۹۰ درصد حداقل حقوق کارکنان نیروهای مسلح باشد که البته این قانون تاکنون اجرائی نشده و آنچه به عنوان حقوق برای سربازان آن‌هم با تأخیر پرداخت می‌شود تفاوت فراوانی با این اعداد دارد.
تذکرات پیاپی مجلسی‌ها درباره حقوق سربازان
جست‌و‌جویی در تاریخچه اخبار مجلس شورای اسلامی از تذکرهای پیاپی نمایندگان چندین دوره درباره شرایط سربازی و همچنین ضرورت پرداخت حقوق قانونی و به‌موقع حکایت دارد. «طیبه سیاوشی‌شاه‌عنایی» نماینده مردم تهران در مجلس دهم که چند مورد از این تذکرات را امضا کرده از لزوم اصلاح اساسی سربازی در ایران می‌گوید. او اگرچه این افزایش حقوق را مفید می‌داند اما به موردی مهم یعنی تأخیر در پرداخت همان حقوق ناچیز سربازان هم اشاره می‌کند: «با هر ملاک و معیاری که بخواهیم ارزیابی کنیم این عدد مبلغ مهمی نیست اما درباره همان عدد پیشین هم شکایت‌های فراوانی به دست ما می‌رسید که این عدد پرداخت نمی‌شود. یکی از تذکرات کتبی ما که تعداد زیادی از زنان مجلس آن را امضا کرده بودند تذکر درباره ضرورت پرداخت به‌موقع حقوق سربازان بود؛ یعنی یکی از معضلات اصلی همان حقوق ناچیز سابق، پرداخت‌نشدن به‌موقع بود. بحث این است که الان هنوز آن بازنگری اساسی در خدمت سربازی یا همان چیزی که قرار است سربازی حرفه‌ای نامیده شود، انجام نشده و این مورد اگر عملی شود می‌تواند تا زمان تصویب طرح اصلی کمک‌کننده باشد». او درباره پیشینه طرح‌های مطرح‌شده در مجلس برای اصلاح ساختار سربازی در ایران هم می‌گوید: «طرح‌های در دست بررسی اهداف مهم‌تر و جامع‌تری دارند که یک بخش کوچک همین حقوق است. هر طرحی که در دستور کار قرار بگیرد و نماینده‌ای بخواهد در مجلس آن را پیش ببرد حتما باید با همکاری وزارت دفاع و سازمان نظام‌وظیفه باشد ولی من فکر می‌کنم نهادهای تصمیم‌گیر باید دست از مقاومت در مقابل هر تغییر و اصلاحی بردارند». بررسی تاریخچه طرح‌های مجلس درباره سربازی اما نشان می‌دهد که نزدیک به دو دهه است هر طرحی در این زمینه بی‌نتیجه می‌ماند و حتی طرح مجلس دهم به‌تازگی از دستور کار مجلس یازدهم خارج شده است. دلیل این بررسی طولانی‌مدت و بی‌نتیجه چیست؟ نماینده پیشین مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «به شدت سازمان نظام‌وظیفه و وزارت دفاع درباره هر تغییری مقاومت دارند و به نظر می‌آید هر تغییری در این زمینه نیاز به زمان دارد و طرحی که می‌آید باید حداکثر تعامل را با این سازمان‌ها داشته باشد. طرحی که از بیرون بیاید و بعد بخواهد رضایت طرفین را بگیرد، ممکن نیست و باید طرحی با همکاری همه این سازمان‌ها نوشته شود».
ضرورت تغییر در شیوه سربازی کنونی
«مصطفی آب‌روشن» جامعه‌شناس و عضو انجمن جامعه‌شناسی ایران که تجربه ۲۵ سال کار و فعالیت در محیط نظامی را دارد ضمن اشاره به نقاط ضعف و قوت سربازی به شکل کنونی از ضرورت اصلاح این وضعیت می‌گوید. این جامعه‌شناس در توضیح موارد مثبت این دوره می‌گوید: «زندگی در سربازخانه و آسایشگاه‌های نظامی به شکل نظام‌مند و آگاهانه، حق انتخاب افراد را سلب می‌کند به‌عبارتی شخص در رابطه با نوع پوشش، تغذیه، تفریح یا مدیریت بر بدن خود، هیچ‌گونه اختیاری نداشته و تابع شرایط خاصی است که این تطبیق با امکانات محدود، قدرت سازگاری را در جوان افزایش داده، علاوه بر قناعت در زندگی، شیوه کنارآمدن در شرایط سخت زندگی را به او می‌آموزد. این سبک از زندگی که نظمی دستوری را بر او تحمیل می‌کند و از کنترل سرباز خارج است، به شکل رسوبی در ناخودآگاه او شکل گرفته و او را با نظم و انضباط فردی و اجتماعی آشنا کرده و به مرور تبدیل به الگوهای رفتاری در آینده‌اش می‌شود». این جامعه‌شناس که خود تجربه فعالیت در محیط‌های نظامی را دارد، در ادامه به ضعف‌های سربازی به شکل کنونی هم اشاره می‌کند: «هرچند قاطعیت، اطاعت‌پذیری و نظم از ضرورت محیط‌های نظامی است اما گاه این نظم‌پذیری و اعمال قدرت و جدیت، جایش را به سخت‌گیری‌های سلیقه‌ای می‌دهد که احساسات شکننده و سیال سربازان جوان را خدشه‌دار و عزت‌نفس آنان را دچار اخلال می‌کند که این شیوه رفتاری دیدگاه مثبت سرباز را نسبت به نیروهای مسلح عوض کرده، سبب نارضایتی بدنه اصلی نیروهای مسلح می‌شود. بنابراین هنر مدیریت از لوازم اصلی سرپرستان و فرماندهان نظامی است؛ زیرا اعمال غیرمتقاعدکننده و خارج از چارچوب‌های تدوین‌شده، نارضایتی را نسبت به فرماندهان و محیط‌های نظامی افزایش می‌دهد که انعکاس رفتارهای برخی از مربیان نظامی را در رفتارهای عامه مردم نیز می‌توان مشاهده کرد که محیط‌های نظامی را مترادف با شرایط سخت و غیرمنطقی جلوه می‌دهد». او در ادامه به افزایش برخی ناهنجاری‌‌ها در دوران سربازی هم می‌پردازد و معتقد است که باید راهکاری برای این معضلات اندیشیده شود: «معمولا در برخی از یگان‌های نظامی که کنترل صحیح و دقیقی روی سربازان صورت نمی‌دهند میزانی از ناهنجاری‌های اجتماعی از جمله اعتیاد به سیگار در میان سربازان افزایش پیدا می‌کند؛ زیرا دوری از خانواده، مشکلات اقتصادی، محدودیت‌های خاص نظامی و ارتباط و معاشرت با هم‌سالان و تأثیرپذیری از یکدیگر از عواملی است که سربازان را به سوی رفتارهای کج‌روانه سوق می‌دهد. سربازانی که نمی‌توانند خود را با محیط نظامی سازگار کنند، ممکن است دست به جرائمی از قبیل فرار از خدمت، لغو دستور، ترک پست کنند. بنابراین احترام به سربازان و ریشه‌یابی مشکلات آنان جهت پیشگیری از رفتارهای آسیب‌زننده از اهمیت ویژه‌ای در نیروهای مسلح برخوردار است. در واقع برخی رفتارها در میان سربازان بیشتر در یگان‌هایی به وجود می‌آید که از شیوه‌های انضباطی بسیار سخت‌گیرانه یا غیرمتقاعدکننده‌ای استفاده می‌کنند که در مجموع باید راهکاری دقیق برای این معضلات اندیشیده شود».
