صفر تا صد حرارت‌سنج سهام
شاخص کل بورس اوراق بهادار تهران که نمایان‌گر نبض اقتصادی کشور است در واقع عملکرد مجموع صنایع و شرکت‌ها را به فعالان اقتصادی در ارقامی به نمایش می‌گذارد.
در این بین برخی از سهامداران رفتار شاخص کل را مبنایی برای ورود و خروج از گردونه معاملات در نظر می‌گیرند که به اعتقاد کارشناسان بازار سرمایه این استراتژی معامله‌گری در مواردی با خطا رو‌به‌رو می‌شود. بنابراین سرمایه‌گذاران باید بر حسب صورت‌های مالی، ترازنامه و میزان اثر‌گذاری ریسک‌های اقتصادی و سیاسی اقدام به خرید سهام کنند. دماسنج اصلی بازار سهام که از آن به‌عنوان شاخص کل یاد می‌شود تحت تاثیر ریسک‌های متفاوت به دلیل حساسیت بالا معمولا خیلی زود دچار بیش‌‌واکنشی می‌شود و تحت تاثیر هیجانات معامله‌گران قرار می‌گیرد. صاحب‌نظران بازار‌سرمایه به سابقه تاریخی، جزئیات و چگونگی عملکرد و استفاده سرمایه‌گذاران از شاخص کل در بورس ایران و دنیا می‌پردازند.
شاخص و کارکردهای آن
رضا کیانی، مدیر تحقیق و توسعه شرکت بورس: شاخص کل بورس تهران از لحاظ محاسباتی مشکل چندانی ندارد و مطابق با شاخصهای بورس‌های معتبر دنیا است. به‌طور کلی شاخص از ۲ کارکرد برخوردار بوده، نخست نمایان‌گر وضعیت عمومی بازار یا بخشی که مشمول شاخص همانند صنعت یا گروهی از شرکت‌های منتخب می‌شود. در این بخش شاخص کل نقش نماگری را ایفا می‌کند و در واقع بیانگر شرایط متغیر‌هایی از شرکت‌های تحت بررسی است. در صورتی که شاخص مورد محاسبه، شاخص کل یا شاخص بازده نقدی باشد در حقیقت سود کلیت مجموعه (تغییرات قیمت و سود نقدی دریافت شده) را نشان می‌دهد. دومین کارکرد شاخص نیز به‌عنوان یک ابزار سرمایه‌گذاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. این نوع کارکرد شاخص در ایران خیلی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
در دنیا نیز شاخصها نه به‌عنوان نماگر بلکه عموما به‌عنوان یک ابزار سرمایه‌گذاری در نظر گرفته می‌شود. برخی از شاخصها تمامی سهام را در نظر می‌گیرند، شاخص (S&P۵۰۰) دارای ۵۰۰ شرکت بوده و از دامنه احاطه بزرگی برخوردار است. شاخص‌هایی در دنیا وجود دارند که یک گستره‌ای از بازار را تحت شمول خود قرار می‌دهند یا کلیت بازار را این شاخص در بر می‌گیرد. البته شاخص‌هایی که از حضور تمام شرکت‌ها بهره‌مند باشند کم هستند و به‌طور معمول شاخصها دارای شرکت‌های منتخب هستند. این دست از شاخصها بیشتر وضعیت کلی بازار را نشان می‌دهند. با این حال زمانی که شاخص به‌عنوان ابزار سرمایه‌گذاری مورد استفاده قرار می‌گیرد، سرمایه‌گذار با انبوهی از شاخصهای متنوعی مواجه می‌شود که هر یک از این شاخصها نمایان‌گر یک استراتژی سرمایه‌گذاری است. کارکرد سرمایه‌گذاری شاخصهای بورس ایران زمانی است که روی آنها ابزار مشتقه تعریف می‌شود یا روی شاخصها صندوقهای سرمایه‌گذاری شاخصی طراحی شود.در دنیا صندوقهای سرمایه‌گذاری شاخصی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند و نزدیک به ۹۰ درصد صندوقهای سرمایه‌گذاری قابل معامله ETFها شاخصی هستند. در ایران مقوله استفاده از شاخص به‌عنوان یک ابزار سرمایه‌گذاری جدیدا مورد توجه قرار گرفته است. در حال حاضر ۳ صندوق سرمایه‌گذاری شاخصی ایجاد شده است، معاملات آتی روی شاخص‌هایی طراحی و راه‌اندازی شده است. با این حال دید سرمایه‌گذاران و نوع استفاده‌ای که از شاخصها می‌شود به‌طور کلی در جهت شناسایی وضعیت بازار است.
شاخص کل دارای ۲ مولفه مهم است. نخست اینکه سود نقدی در این شاخص لحاظ شده و صرفا تغییرات قیمت را به نمایش نمی‌گذارد. دیگر اینکه بیانگر وضعیت کلیت بازار سهام و نه یک سهم خاص است. شاخص صنایع، شاخص ۳۰ شرکت بزرگ، ۵۰ شرکت فعال‌تر در بورس حضور دارند، اما توجه سرمایه‌گذاران معطوف به شاخص کل بورس است. بنابراین شاخص کل با احتساب کلیت بازار و لحاظ شدن سود نقدی رقمی را به نمایش می‌گذارد. با این حال ممکن است برخی از سرمایه‌گذاران پرتفویی داشته باشند که عملکرد متفاوتی با شاخص کل دارد.
اصل محاسبه شاخص بر تغییرات ارزش بازار استوار است. در صورتی که در یک مقطع زمانی شرکت جدیدی به بازار اضافه نشود و در نقطه مقابل شرکتی هم از بازار حذف نشود (با فرض نبود افزایش سرمایه و عدم پرداخت سود نقدی)، در این حالت که هیچ اقدام شرکتی در بازار صورت نگرفته است، تغییرات ارزش بازار با تغییرات شاخص باید با یکدیگر برابر باشند. اصولا فرمول شاخص تغییرات ارزش بازار را نشان می‌دهد منتها عواملی غیر از تغییرات قیمت هم روی ارزش بازار اثرگذار است.
شرکت‌هایی که در بازار حضور دارند در سال گذشته بر حسب ارزش وزنی بازدهی ۱۸۷ درصدی را تجربه کرده‌اند و بازدهی شاخص هم‌وزن بیش از ۴۰۰ درصد به ثبت رسیده است. امسال تا ۱۹ مرداد متوسط بازدهی وزنی شرکت‌ها ۳۰۵ درصد بوده است. طبیعی است شرکتی که در سال جاری اضافه شده در سال گذشته اثری در محاسبات نداشته است. به‌طور کلی رقم مطلق شاخص از اهمیتی برخوردار نیست، بلکه تغییرات رقمی مورد توجه قرار می‌گیرد، به واسطه این تغییرات می‌توان به فرآیند طی شده در بازار و میزان متوسط بازدهی رسید. برای انجام محاسبات مهم نیست که شاخص را از چه زمانی مورد محاسبه قرار دهیم. سال ۱۳۷۶ به‌عنوان سال پایه شاخص کل در نظر گرفته می‌شود و در سال ۱۳۸۷ نیز پایه شاخص تغییر پیدا کرد.
سابقه تاریخی دماسنج سهام
مجید علی‌فر،کارشناس بازار سرمایه: در بورس‌های دنیا از شاخصهای مختلفی برای استفاده دنبال‌کنندگان این بازارها تهیه می‌شود. هدف از ایجاد این شاخصها ارائه یک شمای کلی و خلاصه از وضعیت بازار سرمایه است. شاخص کل بورس اوراق بهادار تهران تاریخچه پر فراز و نشیبی از فروردین ۱۳۶۹ تا کنون داشته است. فروردین ماه سال ۱۳۶۹ بورس اوراق بهادار تهران اقدام به محاسبه شاخص قیمت بورس بر مبنای ۱۰۰ واحد با نام TEPIX کرد و برای محاسبه این شاخص از میانگین وزنی تغییرات قیمت سهام استفاده شد. شاخص قیمت و بازده نقدی که با نام TEDPIX از فروردین۱۳۷۷ در بورس اوراق بهادار تهران محاسبه و منتشر شد، با استفاده از تغییرات قیمت و بازده نقدی مورد محاسبه قرار گرفت.
بر این اساس شاخص کل تا سال ۱۳۸۷ براساس شاخص TEPIX محاسبه و منتشر شد. سال ۱۳۸۷ یک اصلاحات اساسی در محاسبات شاخص کل ایجاد شد. شاخص TEPIX تا پیش از این براساس میانگین وزنی تغییرات قیمت محاسبه می‌شد که نقدهایی از قبیل اینکه شرکتی سود نقدی تقسیم کند و با همان قیمت باز شود باید شاخص مثبت شود چراکه بازده مثبت واقعی است اما شاخص ثابت می‌ماند، به آن وارد بود در حالی‌که در محاسبات جدید میانگین وزنی بازده قیمت (تغییرات قیمت تعدیل شده) مبنای کار قرار گرفت.
اصلاح اساسی تر در نحوه محاسبه شاخص کل اتفاق افتاد جایی که مبنای محاسبه شاخص کل از شاخص قیمت(TEPIX) به شاخص قیمت و بازده نقدی(TEDPIX) تغییر کرد و شاخص کل از سال ۱۳۸۷ دچار تغییر ژنتیکی در نحوه محاسبه شد. هر چند که به‌طور خلاصه در محاسبات شاخص TEDPIX از دو قسمت مجموع سودهای نقدی و تغییرات قیمت سهام شرکت‌ها استفاده شده است اما در فرمول محاسبه شاخص TEDPIX از پیچیدگی‌هایی استفاده شده که تغییرات قیمت بر سودهای تقسیمی شرکت‌ها نیز اثرگذار است و همچنین به علت اینکه در محاسبه شاخص مجموع سود تقسیمی در مخرج کسر از مجموع ارزش بازار کسر می‌شود، می‌توان گفت این فرمول شاخص کل تورش مثبت نسبت به محاسبه شاخص براساس میانگین وزنی بازده قیمت و نقدی دارد. در حالت حدی فرمول شاخص TEDPIX اگر قیمت سهام شرکت‌ها را صفر در نظر بگیریم شاخص صفر محاسبه می‌شود.
فارغ از جزئیات محاسبه فرمول شاخص TEDPIX می‌توان دو نقد اساسی نسبت به شاخص کل وارد کرد؛ اول اینکه در سال ۱۳۸۷ به یکباره نحوه محاسبه آن تغییر کرد و یکی از کارکردهای شاخص که تحلیل پذیر بودن براساس روند است را دچار اخلال کرد، و نقد دوم در رابطه با تقسیم سود است، شرکت‌ها سودی که تقسیم می‌کنند را تا ۸ ماه پس از تصویب به سهامداران پرداخت می‌کنند اما در محاسبه شاخص اثر این بازده نقدی در زمان تصویب دیده می‌شود و اهمیت این موضوع با توجه به تورم بالا در کشور بیشتر می‌شود و باعث فاصله گرفتن بیشتر بازده شاخص کل با بازده واقعی سهامداران می‌شود.
عمدتا در بورس‌های معتبر دنیا از شاخصهای قیمتی به‌عنوان نماگر بورس‌های خود استفاده می‌کنند و کمتر مرسوم است از شاخصهای قیمت و بازده نقدی به‌عنوان نماگر اصلی بورس استفاده کنند. همچنین زمان پرداخت سود نقدی با وجود تورم بسیار پایین کوتاه‌تر از زمان مجاز در بورس اوراق بهادار تهران است و این نکته می‌تواند استفاده از شاخص قیمت و بازده نقدی در این بورس‌ها را توجیه‌پذیرتر از بورس اوراق بهادار تهران کند.
اگر چه طبیعی است روند قیمت سهام برخی از شرکت‌ها با شاخص کل متفاوت باشد چرا که شاخص به نوعی بیانگر میانگین بازده سهام است، اما بازده بسیار بالای سهام شرکت‌های عرضه اولیه که از دایره تحلیل و منطق خارج است جلب توجه می‌کند. هر چند در بورس‌های معتبر دنیا هم براساس تئوری‌های مختلفی از قبیل پنجره فرصت‌ها و... این انگیزه وجود دارد که سهام عرضه اولیه با قیمت‌های جذاب عرضه شوند اما با استفاده از روش‌هایی از قبیل افزایش شناوری، افزایش سرمایه از محل صرف سهام و... جلوی رشد بی رویه قیمت سهام این شرکت‌ها گرفته می‌شود و معاملات آن به تعادل نزدیک می‌شود. در فقدان افزایش شناور سهام و افزایش سرمایه از محل صرف سهام در بورس اوراق بهادار تهران سهام عرضه اولیه به دلیل شناور پایین و نیز دامنه نوسان که بر عطش خریداران می‌افزاید با صف‌های طولانی بعضا چند ماهه همراه بودند و حتی پس از ۲۰۰ درصد رشد از قیمت عرضه شده نیز متعادل نمی‌شوند.
