اختلاف در ارزش اقتصادی آب
آب یک کالای اجتماعی- اقتصادی است که بدون استفاده از آن نه حیاتی قابل تصور و نه فعالیت اقتصادی قابل انجام است.
مبانی قیمت‌گذاری از نظر اقتصادی
در یک دسته‌بندی کلی از دیدگاه اقتصادی، مصارف آب به دو بخش اصلی، شامل مصارف نهایی و مصارف واسطهای تقسیم میشود. مصارف نهایی آب شامل مصارف خانگی، عمومی و اداری است و مصارف واسطهای آب شامل کاربری‌های صنعتی، خدماتی، کشاورزی و نظایر آن است. البته کاربردهای غیرمصرفی نیز برای آب وجود دارد که دامنه آن چندان گسترده نیست. این گروه از کاربری‌ها شامل گردشگری، حمل و نقل آبی، برقابی (نیروگاه‌های جریانی) و نظایر آنهاست.
در مباحث اقتصادی، مبنای قیمت‌گذاری برای کالای نهایی، تمایل پرداخت و برای کالای واسطهای توانایی پرداخت است. تعیین‌کننده تمایل پرداخت، ارزش کالا از دیدگاه مصرف‌کننده نهایی و تعیین‌کننده توانایی پرداخت، تولید نهایی کالای واسطهای مورد نظر، در فرآیند تولید است.
برای به‌کارگیری هر یک از مبانی بیان‌شده، روش‌های مختلفی وجود دارد. برای محاسبه تمایل پرداخت می‌توان از روش‌هایی نظیر «ارزش‌گذاری مشروط» و «روش هزینه جایگزین» استفاده کرد و برای محاسبه توان پرداخت نیز روش‌هایی چون «تابع تولید» و «روش پسماند» قابل استفاده است. به بیان دیگر، از دیدگاه اقتصادی، قیمت‌گذاری آب هم در مصارف نهایی و هم در مصارف واسطه، حول محور طرف تقاضای آب شکل می‌گیرد.
بدیهی است به علت دخالت عوامل جانبی دیگر، استفاده مطلق از مبانی مذکور، برای قیمت‌گذاری آب میسر نخواهد بود. وجود ملاحظات اجتماعی و اقتصادی مختلف و لزوم تامین آب برای اقشار مختلف جامعه و همچنین ضرورت حمایت از برخی از فعالیت‌ها، مانع به‌کارگیری بی‌چون و چرای اصول و مبانی مورد اشاره در زمینه قیمت‌گذاری آب میشود. برای دخالت موثر عوامل جانبی که قیمت آب را تحت تاثیر قرار می‌دهند، می‌توان از مبانی «اقتصاد رفتاری» استفاده کرد.
چگونگی قیمت‌گذاری آب در ایران
در نظام قیمت‌گذاری آب در ایران دو عامل «هزینه تمام‌شده آب» و «ارزش اقتصادی مصرف آب» تعیین‌کننده قیمت آب هستند. استناد به «هزینه تمام‌شده آب»، در موارد متعدد مورد تاکید قانون‌گذار قرار گرفته است. از جمله، در ماده ۳۳ قانون توزیع عادلانه آب، ماده ۳ قانون هدفمند کردن یارانه‌ها و ماده ۳۹ قانون برنامه ششم توسعه، بر مبنا قرار گرفتن هزینه تمام‌شده برای تعیین تعرفه آب تاکید شده است.
علاوه بر هزینه تمام شده، در چندین مستند قانونی، محاسبه ارزش اقتصادی آب و استفاده از آن برای تعیین تعرفه آب یادآوری شده است. اما تاکنون، اقدام نظام‌مندی برای مبنا قرار گرفتن ارزش اقتصادی آب برای تعیین تعرفه آن انجام نشده است. ذکر این نکته ضروری است که هرچند ارزش اقتصادی آب در کاربری‌های غیرخانگی دقیقا محاسبه نشده است، ولی در حال حاضر تعرفه مصارف غیرخانگی به دلیل ارزش مصرفی بیشتر آب، دارای تعرفه بالاتری نسبت به کاربری خانگی است. علاوه بر آن، در بین کاربری‌های غیرخانگی نیز تفاوت‌هایی در زمینه تعرفه آب وجود دارد که ناشی از اختلاف در ارزش مصرفی آب در آنهاست.
«هزینه تمام‌شده آب» تعیین‌کننده توان طرف عرضه برای تداوم ارائه خدمات آب است و ارزش اقتصادی آب نیز تعیین‌کننده توان پرداخت طرف تقاضا برای جبران خدمات آب در یک دامنه جغرافیایی یا برای یک منبع آب است. ماهیت کالای آب و ضرورت اطمینان از عرضه مستمر آن سبب شده قیمت تمام‌شده آب مورد توجه مدیریت آب در ایران قرار گیرد.
از طرف دیگر، توجه به کمیابی آب در ایران ایجاب می‌کرد به ارزش اقتصادی مصرف آب نیز توجه شود. در مدل‌های برآورد قیمت آب، این روش به «قیمت‌گذاری بر اساس بهینه دوم» معروف است. در این روش تعرفه یا قیمت آب، باید از یک طرف هزینه‌های تولید آب را جبران کند و از طرف دیگر تخصیص بهینه آب بر اساس ارزش آب را تضمین کند.
در شرایط کنونی تا حدودی پیاده‌سازی روش مذکور، مدنظر مدیریت آب قرار گرفته است، اما هنوز راه طولانی برای اجرای دقیق آن در پیش‌روست. در زمینه آب شهری حدود ۵۰ دصد از هزینه تمام شده آب توسط مشترکان و ۵۰ درصد دیگر توسط دولت پرداخت میشود. این نسبت در زمینه آب کشاورزی تغییر محسوسی می‌کند. در زمینه آب کشاورزی، حدود ۷۰ درصد از هزینه تمام شده آب توسط دولت پرداخت میشود.
قابل ذکر است، هزینه تمام شده مالی آب که مبنای آن ثبت حسابداری هزینه‌هاست، مدنظر قرار گرفته است، نه «هزینه تمام شده اقتصادی آب». طبق ارزیابی‌ها در صورت اعمال هزینه تمام شده اقتصادی که روش درستی نیز هست، هزینه تمام شده آب ارقام به مراتب بزرگ‌تری خواهد بود.
تعرفه کنونی آب در ایران
تعرفه‌های آب‌بها در ایران به دو گروه اصلی، شامل خانگی و غیرخانگی قابل تفکیک است. تعرفه‌های مصارف خانگی، به دو گروه شهری و روستایی تقسیم شده است. در بخش مصارف غیرخانگی شهری و روستایی، برای کاربری‌های صنعتی، تجاری، عمومی و دولتی، آموزش و کاربری‌های آزاد، تعرفه تعیین شده است. تعرفه کاربری‌های غیرخانگی خارج از محدوده شهرها و روستاها نیز تابع تعرفه کاربری غیرخانگی شهر و روستاست. علاوه بر تعرفه‌های مورد اشاره، تعرفه‌های دیگری نیز وجود دارند که مستقل از تعرفه‌های غیرخانگی هستند. کشاورزی، آبزی‌پروری و برقابی از این جمله‌اند.
تعرفه آب‌بها برای مصارف شهری و روستایی (محدوده شهرها و روستاهای تحت پوشش شرکت آبفا): همچنان که بیان شد مصارف شهری و روستایی شامل کاربری‌های خانگی و غیرخانگی است و هر یک دارای تعرفه متفاوتی هستند.
تعرفه کاربری‌های خانگی: تعرفه کاربری‌های خانگی به‌صورت بلوکی، تعیین و ابلاغ میشود. در جهت رعایت الگوی مصرف آب، تعرفه مشترکان خانگی که حداکثر تا سقف الگوی مصرف، آب مصرف کنند در ۴ طبقه مصرف مشخص شده است. جدول شماره (۱) بر اساس آخرین ابلاغیه تعرفه آب ارائه شده است.
الگوی مصرف آب بر اساس شرایط اقلیمی و جمعیتی استان‌های کشور در دامنه ۱۳ تا ۱۸ متر مکعب در ماه به ازای هر خانوار، تعیین و ابلاغ شده است. برخی خانوارها به علل مختلف، الگوی مصرف آب را رعایت نمی‌کنند. با استناد به قانون و تصویب هیات وزیران، در جهت بازدارندگی مصرف، تعرفه این گروه از مشترکان مشمول ۱۶درصد افزایش در تمام طبقات مصرف خواهد شد. جدول (۲) تعرفه این گروه از مشترکان را نشان می‌دهد.
قابل ذکر است مبالغ جداول مذکور، متوسط تعرفه کشوری است و برای تعیین تعرفه خانگی هر شهر، ضریبی بر پایه کیفیت آب، جمعیت شهر و هزینه انتقال آب، تعریف شده و با ضرب این ضریب در مبالغ پایین جدول مذکور، تعرفه شهر مورد نظر تعیین میشود. در میان شهرهای کشور، تهران با داشتن ضریب ۴۵/ ۱ دارای بالاترین ضریب است. تعرفه مصارف خانگی روستایی، معادل ۵۰ درصد تعرفه خانگی نزدیک‌ترین شهر تعیین میشود.
در شهرهایی که شبکه جمع‌آوری فاضلاب اجرا شده یا در دست اجراست، علاوه بر آب‌بها، تعرفه خدمات دفع فاضلاب نیز از مشترکان دریافت میشود. این تعرفه برای مصارف خانگی ۷۰ درصد آب‌بهاست. به علت اختلاف زیاد هزینه تمام شده آب با تعرفه‌های آب و ضرورت تامین مالی برای توسعه شبکه‌های آب و فاضلاب، علاوه بر تعرفه‌های مورد اشاره، تعرفه‌های اندکی نیز در قالب تبصره‌های قانونی از مشترکان دریافت میشود. این تعرفه‌ها شامل تعرفه تبصره (۳)، تعرفه ماده (۷) مصوبه شورای اقتصاد و تعرفه ماده ۲ هستند. قابل ذکر است تبصره (۳) و تعرفه ماده (۷) مصوبه شورای اقتصاد با پیشنهاد شرکت آب و فاضلاب استان و پس از تصویب شورای شهر مربوطه، توسط وزیر نیرو ابلاغ میشود.
تعرفه آب‌بهای کاربری‌های غیرخانگی
تعرفه کاربری‌های غیرخانگی بلوکی نیست و تا سقف حجم آبی که در قرارداد مشترکان با شرکت‌های آب و فاضلاب مشخص شده، با قیمت ثابت محاسبه میشود. جدول (۳) تعرفه کاربری‌های غیرخانگی را نشان می‌دهد. مبالغ این جدول نیز متوسط کشوری است و با ضرب ضریب شهری در رقم متوسط، تعرفه شهر مورد نظر محاسبه شود.
بر اساس مندرجات جدول شماره (۳) در بین کاربری‌های غیرخانگی، کاربری ساخت و ساز دارای بالاترین تعرفه و سایر کاربری‌ها که عمدتا شامل شیرهای آتش‌نشانی است دارای کمترین تعرفه هستند. برای انواع کاربری‌های غیرخانگی مصرف معقولی تعریف شده که به «ظرفیت قراردادی» معروف است. کلیه کاربری‌های غیرخانگی موظفند برای برخورداری از تعرفه اختصاصی کاربری خود، سقف ظرفیت قراردادی را رعایت کنند، در صورت عدم رعایت ظرفیت قراردادی مصارف مازاد بر ظرفیت، با تعرفه آزاد محاسبه میشود.
تعرفه آب‌بهای کاربری‌های غیرخانگی محدوده‌های خارج از شهرها و روستاها (تحت پوشش شرکت‌های آب منطقه‌ای): تعرفه این کاربری‌ها در صورت عرضه آب در سطح کیفیت آب شهری و روستایی، معادل تعرفه همان کاربری در شهر و روستاست. در صورتی که آب تحویلی به مشترک به‌صورت تصفیه شده نباشد یا محل تحویل یا نوع منبع آب متفاوت باشد، تعرفه نیز متفاوت خواهد بود. جدول شماره (۴) تعرفه کاربری‌های غیرخانگی در محدوده‌های خارج از پوشش شرکت آبفا را نشان می‌دهد.
تعرفه آب‌بهای کشاورزی: آب مورد استفاده بخش کشاورزی از دو منبع اصلی سطحی و زیرزمینی تامین میشود. هر یک از این دو گروه از منابع دارای تعرفه مستقلی هستند. از طرف دیگر، بخش کشاورزی در نظام طبقه‌بندی فعالیت‌های اقتصادی (ISIC) دارای زیربخش‌های مختلفی است که دارای تعرفه‌های متفاوتی هستند. این بخش مشتمل بر زیربخش‌های زراعت و باغبانی، دام و طیور، جنگلداری، آبزی‌پروری و زنبورداری است. تعرفه‌های بخش کشاورزی بر حسب نوع منبع آب تعیین و دریافت میشود. منابع اصلی آب، شامل سطحی و زیرزمینی است. علت اختلاف تعرفه این دو منبع، در منشأ سرمایه‌گذاری برای تامین و انتقال آب است. آب سطحی عموما توسط بخش دولتی تامین و منتقل میشود، در صورتی که استحصال آب زیرزمینی در بخش کشاورزی، توسط خود کشاورزان انجام می‌گیرد.
تعرفه آب زیرزمینی: از سال ۱۳۸۳ به استناد بند سوم قانون «تأمین منابع مالی برای جبران خسارات ناشی از خشکسالی یا سرمازدگی» دریافت تعرفه آب زیرزمینی (حقالنظاره) از بخش کشاورزی ممنوع شد. این ممنوعیت تا پایان سال ۹۸ ادامه یافت. اما در بند«ه» تبصره ۸ قانون بودجه سال ۹۹ با تعیین ۲۰۰ ریال تعرفه به ازای هر متر مکعب آب زیرزمینی، بار دیگر تعرفه مذکور برقرار شد.
در میان زیربخش‌های کشاورزی آبزی‌پروری دارای تعرفه اختصاصی برای آب زیرزمینی است. این زیربخش در سال‌های گذشته هم مشمول معافیت نبوده است. طبق ماده (۲۱) آیین‌نامه اجرایی قانون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آبزی ایران، پرورش ماهیان گرم‌آبی مشمول پرداخت ۵درصد از محصول یا ارزش ریالی آن و برای منابع آبی تنظیم نشده، یک درصد از محصول یا ارزش ریالی آن است. بر اساس ماده (۲۱) آیین‌نامه مورد اشاره، پرورش ماهیان سردآبی برای منابع آبی تنظیم شده، مشمول ۳ درصد از محصول یا ارزش ریالی آن و برای منابع آبی تنظیم نشده، یک درصد از محصول یا ارزش ریالی آن به‌عنوان آب‌بها هستند. به علت سهم بسیار اندک دو زیرگروه جنگلداری و زنبورداری در مصارف آب بخش کشاورزی، به تعرفه این زیربخش‌ها در قانون اشاره‌ای مستقل نشده است.
تعرفه آب‌بهای سطحی: تعرفه آب‌بهای سطحی برای بخش کشاورزی از قانون تثبیت آب بهای زراعی تبعیت می‌کند. بر اساس قانون مذکور و آیین‌نامه اجرایی آن، تعرفه شبکه‌های مدرن آبیاری و زهکشی ۳ درصد، شبکه‌های تلفیقی یا نیمه مدرن، ۲ درصد و شبکه‌های سنتی یک درصد محصول است.
تعرفه حق انشعاب و حق اشتراک: این گروه از تعرفه‌ها یک بار از متقاضیان انشعاب یا اشتراک آب دریافت میشود. در بخش آب شهری و روستایی به حق انشعاب و در بخش آب کشاورزی و صنعت (محدوده عمل شرکت‌های آب منطقه‌ای) به حق اشتراک معروف است. مبلغ حق انشعاب آب برای کاربری شرب در مناطق شهری و روستایی، براساس جمعیت و شرایط اقتصادی مناطق شهری شهرهای بزرگ تعیین و دریافت میشود و مبلغ حق انشعاب آب برای کاربری غیرخانگی در مناطق شهری و روستایی، براساس ظرفیت قراردادی ماهانه و ضریبی که بر پایه جمعیت شهر مورد نظر به‌دست می‌آید، محاسبه میشود. حق انشعاب خدمات دفع فاضلاب، برای کاربری خانگی، ۷۰درصد حق انشعاب آب و برای کاربری غیرخانگی، صددرصد حق انشعاب آب است.
مبلغ حق اشتراک آب در بخش کشاورزی و صنعت، بسته به میزان سرمایه‌گذاری تامین، انتقال و توزیع آب و شرایط اقتصادی مناطق کشور، در هر یک از استان‌ها و دشت‌های کشور ارقام متفاوتی است.
سایر تعرفه‌ها: علاوه بر تعرفه‌های ذکر شده، بر اساس قوانین موجود تعرفه‌های دیگری نیز دریافت میشود که مبالغ آنها چندان تاثیری در قبوض آب ندارد. این گروه از تعرفه‌ها در جهت تامین بخشی از هزینه‌های تامین و انتقال آب از بهره‌برداران دریافت میشود. با وجود اعمال این تعرفه‌ها، همچنان هزینه تمام شده آب از متوسط تعرفه‌های دریافتی بیشتر است. این اختلاف هرساله به‌صورت یارانه پنهان به بخش‌های خانگی و غیرخانگی منتقل میشود.
