فرونشست دشت‌های مشهد و نیشابور در وضعیت قرمز
ساخت و سازهای بی رویه در غرب مشهد و حفر چاه عمیق در این ویلاها به تنهایی از جمله دلایل این بی آبی است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از ایران، دشت مشهد اصلی‌ترین و مهم‌ترین منبع آب زیرزمینی در استان خراسان رضوی است که متأسفانه منابع آبی آن در چند دهه اخیر به غیر از استفاده در جهت مصارف آب شرب کلانشهر مشهد و کشاورزی و صنعتی، مصارف دیگری در ویلاهای مجلل غرب مشهد پیدا کرده است. حفر چاه های عمیق غیر مجاز و برداشت‌های بی‌حد و اندازه آب دستاورد غیرقابل جبران ساکنان این ویلاها است که هم‌اکنون این دشت را با کسر بالغ بریک میلیارد و 200 میلیون متر مکعب آب به یک ابر چالش زیست محیطی مبدل کرده که متأسفانه با پیامدهایی از جمله افت سطح آب زیر زمینی و خشک شدن لایه اشباع آبخوان و بروز پدیده فرونشست و متعاقباً شکستگی‌های عمقی و طولی در مزارع کشاورزی، جاده‌ها و راه‌های ارتباطی همراه بوده است.
تورج همتی، مدیر کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی که بی‌آبی و خشکسالی و پدیده فرونشست دشت‌ها را دو چالش بزرگ زیست محیطی در استان می‌داند، می‌گوید: «آمار و ارقام و گزارش‌های به‌دست آمده در سه دهه نشان می‌دهد با وجود بارندگی‌های مقطعی، در کلانشهر مشهد و سایر شهرها و روستاهای استان با افت سطح آب های زیر زمینی و بیشترین فرونشست روبه رو هستیم که هم اکنون دشت طوس به‌عنوان نخستین دشت ممنوعه در وضعیت بحرانی قرار دارد.»
وی با بیان اینکه درحال حاضر یک ششم کشور با کسری مخازن آب روبه رو است، می‌افزاید:«در اصل تصمیمات و دیدگاه‌های کلانی که در مدل حکمرانی آب وجود دارد باید با نگاه آمایش سرزمینی باشد و به این دیدگاه‌ها هم به نوعی پایبند باشیم. اما متأسفانه نه تنها در استان چشم‌انداز و راهبرد خوب و درستی در بحث آب نداریم بلکه نظام اقتصادی و اجتماعی‌مان هم متناسب با سیاست‌های سرزمینی نیست. به‌عنوان مثال در سال 1335 کلانشهر مشهد حدود 14 درصد جمعیت استان را داشت اما هم اکنون بالغ بر 50 تا 56 درصد جمعیت در این شهر متمرکز است. از آنجایی که بارگذاری‌های بیش از حد جمعیتی، صنعتی، خدماتی و حتی کشاورزی مطابق با توان اکولوژیک و ظرفیت های زیستی در دشت‌های استان بخصوص دشت مشهد نیست محدودیت‌هایی ایجاد کرده و باعث تغییر رفتار آلودگی نیز در آنها شده است که طبعاً این مسأله هنجارهای زیست محیطی را تهدید و نابود می‌کند.»
اما آنچه به‌طور مشخص وجود دارد، آمارها نشان می‌دهد بالغ بر320 هکتار از دشت‌های استان دچار فرونشست شده است و در دشت مشهد هم هرساله 90 سانتیمتر افت آبخوان و 32 سانتیمتر فرو نشست دارد که می‌طلبد با شناسایی دلایل هدر رفت و برداشت‌های غیرمجاز اقدامات و تمهیداتی لازم در این زمینه درنظر گرفته شود.
مصائب زیست محیطی ییلاق نشینی
همتی درخصوص بیشترین دلایل هدررفت آب در دشت مشهد می‌گوید: «بر اساس آمارها بیش از یک میلیارد متر مکعب کسری آب داریم که از این مقدار حدود 350 میلیون متر مکعب آن در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که به‌دلیل مصرف بی‌رویه ضمن افت سطح آب های زیرزمینی بتدریج میزان شوری آب درحال افزایش است. در واقع یکی دیگر از چالش های استان نفوذ جریانات شوری آب در آینده است. بنابراین برای حل این مشکل نیاز به الگوی کشت و کاشت محصولات راهبردی و کم آب بر‌تر داریم یا اینکه با استفاده از روش‌های نوین افزایش راندمان همانند بازچرخانی و بازیافت بهره‌وری آب را بالا ببریم و از همه مهمتر باید روی بحث فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی در این خصوص کار شود. همچنین یکی دیگر از مسائلی که در دشت مشهد به لحاظ کسری‌های مخازن و فرونشست‌ها به‌دنبال آن هستیم موضوع تازه بخشی با روش تغذیه مصنوعی است.
اما علت دیگری که وجود دارد این است که در ارتفاعات جنوب مشهد که به‌عنوان بالادست دشت محسوب می‌شوند اقدامات و پروژه‌های آبخیزداری خیلی کم اجرا می‌شود که باید در این خصوص اقداماتی صورت گیرد.»
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی همچنین در ادامه یکی دیگر از دلایل فرونشست دشت مشهد را علاقه بسیار مردم به ییلاقات در ایام تعطیلات دانسته و می‌گوید: «ساخت و سازهای بی‌رویه در ییلاقات و غرب مشهد و حفر چاه‌های عمیق در این ویلاها به تنهایی به برداشت از ذخایر آبی کمک کرده است.
اما مسأله دیگری که باید از نظر محیط زیست به آن نگاه کرد این است که در منطقه طوس و جاده قوچان در سال‌های متمادی بویژه بعد از انقلاب اسلامی توسعه صنعتی بسیار زیادی صورت گرفته که این توسعه، جمعیتی را هم به‌دنبال خود داشته است. این درحالی است که در این منطقه صنعتی یک آبخوان مشهد داریم که آب شرب مشهد از آن تأمین می‌شود. به‌عبارتی ساده‌تر در این منطقه با یک توسعه ناپایدار روبه رو هستیم که ضمن آنکه بار‌گذاری صنعتی و جمعیتی در آن زیاد شده است محیط زیست محور هم نیست. در واقع ما در این منطقه هم آبخوانمان را تخلیه می‌کنیم و هم متأسفانه فاضلاب بسیار زیادی که ایجاد می‌شود به سومین چالش استان یعنی تشت رود سرازیر می‌کنیم. درواقع از یک سو یک محوری را خیلی تقویت کردیم و از سویی دیگر دچار چالش‌های خاص خودمان شدیم.»
دشت نیشابور در رتبه اول فرونشست
همتی در ادامه درباره تعداد شهر و روستا‌هایی که در استان در معرض خطر کم آبی و فرونشست قرار دارند، می‌افزاید: «دشت نیشابور رتبه نخست در کم آبی و فرونشست دارد اما واقعیت مطلب این است که آمارها نشان می‌دهد، در شهرهای جنوب شاندیز مشکل نداریم بلکه در دشت مشهد و شهر رضویه و 20 نقطه از 50 نقطه شهری و روستایی که در این منطقه داریم با مشکل روبه‌رو هستند که اگر تخلیه آبخوان‌ها به‌همین منوال صورت گیرد در کمتر از 4 دهه آینده مشکل اساسی در بحث محیط زیست خواهیم داشت. بنابراین به اعتقادم اگر یک چشم‌انداز و راهبرد خوب و درستی در حوزه آب داشته باشیم و سیاست‌هایمان را بر مبنای توسعه پایدار و نگاه آمایش سرزمین پیش ببریم می‌تواند به رفع مشکلات موجود کمک کند. چرا که از لحاظ قانون هیچ مشکلی نداریم. قانون در برنامه ششم توسعه در مورد آب مباحث خوبی مطرح کرده است. اگر بیاییم همین مصوبات برنامه ششم را اجرا کنیم خیلی به بهبود وضعیت کمک می‌کند. دوم اینکه در نظام مدیریت کشور در حوزه آب باید سیاست‌های پایداری داشته باشیم نه اینکه همیشه این سیاست‌ها بنا به مصالح تغییر کند.»
اما همزمان با به صدا درآمدن زنگ خطر خشکسالی و نابودی آبخوان‌های زیر زمینی در 34 دشت فوق بحران زده استان خراسان رضوی میراث داران تمدن 8 هزار ساله استان را بر آن داشت تا همانند نیاکان خود که روزگاری در مدیریت آب و غذا در دنیا سرآمد بودند، باری دیگر مدیریت آب های زیرزمینی را خود در دست گیرند. این گروه که تحت عنوان همیاران آب و با سرپرستی استاندار خراسان رضوی از دوسال پیش فعالیت خود را آغاز کرده‌اند موفق به بازگرداندن بخش زیادی از کسری آب در آبخوان‌های استان شدند.
محمد اعلایی، رئیس هیأت مدیره و مدیر عامل آب منطقه‌ای خراسان رضوی با بیان اینکه متأسفانه اتفاقی که در دشت مشهد افتاده همانی است که در دشت‌های ممنوعه بحرانی کشور دارد رخ می‌دهد، می‌گوید: «میانگین برداشت آب در دنیا و ایران حدود 40 درصد از آبخوان‌های زیر زمینی و 60 درصد از آب‌های سطحی مانند رودخانه‌ها و... است. اما در شرق کشور بخصوص در استان خراسان رضوی و با تأکید بیشتر در دشت مشهد برداشت آب از آبخوان‌های زیر زمینی حدود 92 درصد و از آب‌های سطحی حدود 8 درصد است و در حال حاضر نیز از 37 دشت استان 34 دشت وضعیت بحرانی دارد. یعنی به‌عبارتی زندگی و توسعه و ماندگاری‌مان متصل به برداشت آب از آبخوان‌های زیر زمینی است. آبخوان‌های زیر زمینی شرایط و فرصت‌ها و تهدیدهایی دارند که هم خیلی خوب هستند و هم آسیب پذیرند. خوبی آن این است که خداوند ذخایر عظیمی را در زیر زمین در اختیار ما قرار داده است که در سال به‌وسیله آب باران و رودخانه‌ها تغذیه می‌شوند و آب را بدون هیچ سازه و ساختمان و نگهبانی و بدون آنکه آن را آلوده کنند درون خود نگه می‌دارند. اما اگر بیش از آنچه آبخوان‌ها در سال تغذیه می‌کنند از آن برداشت کنیم دچار کسری می‌شوند و تعادل آبی‌شان بهم می‌خورد که بسیار خطرناک است. زیرا آبخوانی که کسری مخزن دارد سال به سال سطح آب زیر زمینی اش نشست پیدا می‌کند. در صورت رخ دادن چنین اتفاقی ابتدا آبدهی چشمه‌ها و سپس آبدهی قنات‌ها و بعد هم آب چاه‌ها کم می‌شود. در ادامه این روند منابع شور و سپس خشک می‌شوند و بدین ترتیب متناسب با کاهش سطح آب زیرزمینی آبخوانی که خالی شده به شکل تجدید‌ناپذیری نابود شده و همانند یک لایه غیر قابل نفوذ مثل سد زیرزمینی عمل خواهد کرد. در این مرحله است که زمین نشست پیدا می‌کند و چون به لحاظ بافتی که دارد یکدست نیست شکاف‌های کوچک و سپس بزرگتر و بسیار خطرناک تری از لحاظ عرض و طول و عمق در آن ایجاد می‌شود.»
رئیس هیأت مدیره و مدیر عامل آب منطقه‌ای خراسان رضوی در ادامه با اشاره به شکاف طولی 80 کیلومتری در دشت نیشابور به‌دلیل استفاده بی‌رویه آب و فرونشست این دشت می‌افزاید: «غالباً در محدوده فرونشست‌ها اتفاق‌های بسیار ناگواری که رخ می‌دهد نخست این است که خاک زمین‌های کشاورزی این محدوده‌ها نازا و غیر قابل استفاده می‌شود. زیرا قابل آبیاری نیستند و هرچقدر هم که خاک روی این منطقه ریخته شود دوباره نشست می‌کند و تمام زحماتی که کشاورزان در خصوص تجهیز مزارع و باغ‌های خود نسبت به سیستم آبیاری قطره‌ای و... کشیده‌اند از بین می‌رود و از سویی دیگرهم باعث بروز پدیده تولید گرد و خاک و ریزگردها می‌شود. اما نکته دوم این است که این شکاف‌ها اگر وارد محدوده خطوط ریلی و فرودگاهی و جاده‌ای و خطوط انرژی و آب و درنهایت ساختمان‌ها و پل‌ها شود هم خطرناک است و هم قابل ترمیم نیست.»
مدیریت آب باید با مشارکت مردم باشد
محمداعلایی در ادامه با بیان اینکه؛ مردم و مسئولان دولت‌ها و شهرداری‌ها هنوز نپذیرفته‌اند که در منطقه‌ای خشک و کم آب زندگی می‌کنیم می‌گوید: «ما شهرهایمان را خیلی گران مدیریت می‌کنیم. همین فضاهای سبزی که در استان و سایر شهرها وجود دارد به بهای نابودی آبخوان‌های زیرزمینی به‌دست می‌آید. از سویی دیگر افرادی که در شهرهای بزرگ زندگی می‌کنند به لحاظ ترافیک و دود و سر و صدا دوست دارند به باغ یا فضای سبزی رفته و آرامش داشته باشند که این نیز باعث تهاجم همگان به سمت ویلادار شدن می‌شود که این پدیده نیز تبعاتی از جمله تغییر کاربری اراضی کشاورزی و منابع ملی و نادیده گرفتن حقوق دولتی و حفرچاه‌های عمیق غیر مجاز می‌شود. کما اینکه هم اکنون در اطراف مشهد ویلاهایی با قیمت‌های بالای 10 تا 20 میلیارد تومان وجود دارد که بدون پروانه ساخت و به‌صورت خلاف ساخته شده است. اما به‌عنوان کارشناس آب اگر بخواهم بگویم که چه شد در 60 - 50 سال گذشته تا این اندازه مصرف بی‌رویه آب داشتیم باید بگویم که در همین سرزمین خشک حدود 8 هزار سال سابقه تمدنی داریم که برپایه امنیت آب و غذا بنا بوده است. یعنی اگر یکی از این دو بهم می‌خورد به طورکل تمدن بهم می‌خورد و برای حفظ آن از مدیریت آب توسط مردم استفاده می‌شده است. یعنی مردم به‌عنوان مالکان آب از آب حفاظت می‌کردند. اما از سال 1347 وقتی قانون ملی شدن آب در مجلس شورای ملی تصویب شد، مدیریت آب از مردم گرفته شد و در اختیار شرکت‌های آب منطقه‌ای قرارگرفت که نه ظرفیت و نه توان مالی کافی داشتند و متأسفانه نتوانستند آن‌طور که باید آن را مدیریت کنند. چرا که مدیریت آب بدون مردم امکان پذیر نیست. درواقع نیاز است تا خود مردم به آن خودآگاهی و رشد فرهنگی برسند. بنابراین برای بهبود این وضعیت و رفع مشکلات پیش رو برای نخستین بار در استان خراسان رضوی از دو سال پیش طرح همیاران آب با سرپرستی استاندار و برمبنای مدیریت مشارکتی آب راه‌اندازی شد. براساس این طرح کشاورزان، صنعتگران، دانشگاهیان، فرهیختگان اجتماعی و دستگاهای اجرایی و نظارتی در مدیریت آب نقش دارند و سند راهبردی هم در این خصوص آماده شده است. که طبق آن تا سال 1405 باید کسری مخزن صفر شود. این درحالی است که حدود یک میلیارد و 200 میلیون مترمکعب کسری داشتیم که در سال گذشته این کسری به‌خاطر بارندگی‌هایی که وجود داشت و برداشت کمتر کشاورزان از آب های زیر زمینی و مسدود کردن 62 و نیم حلقه چاه عمیق غیر مجاز به حدود 550 میلیون متر مکعب رسیده است. بنابراین از آنجایی که امروزه یکی از اصلی‌ترین چالش‌های ما مدیریت آب است باید باور داشته باشیم که هم مهم‌ترین مسئولیت ملی و وظایف قانونی و اصلی‌ترین تکالیف شرعی همه ما این است که آب را درست مدیریت کنیم. وگرنه سرزمین سوخته‌ای تحویل خواهیم داد و برای این کار هم سند و هم چشم‌انداز وهم مبنا و نقشه راه داریم و از همه مهمتر کشاورزان با ما هستند.»
