آتش و عطش در هامون

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری،  هامون دیروز با آتش از خواب برخاست. این‌بار همچون 90درصد آتش‌ افتاده به منابع طبیعی کشور، پای عامل انسانی در میان بود تا زبانه‌های آتش ۱۰هکتار از مراتع این تالاب بین‌المللی را ببلعد و خاکستر بر جای بگذارد.

تالاب و دریاچه بین‌المللی هامون سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه‌های خزر و ارومیه و هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان است. وحید پورمردان، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سیستان و بلوچستان در شرح آنچه رخ داده است، اعلام کرد: این آتش‌سوزی که در مسیر جاده زابل-نهبندان، کنار گوره آقاجان منطقه نیزار نخعی رخ داد پس از چندین ساعت تلاش نیروهای آتش‌نشانی و محیط‌زیست خاموش شد.

خشکسالی و قطع آب رودخانه هیرمند در 2دهه گذشته سبب خشکیدن تالاب بین‌المللی هامون و نابودی زیستگاه انواع پرندگان و حیوانات وحشی شد و ساکنان اطراف هامون را با مشکلات متعدد روبه‌رو کرد. این تالاب از 3دریاچه کوچک به نام‌های هامون پوزک، هامون سابوری و هامون هیرمند تشکیل شده‌ که در زمان فراوانی آب به هم می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون بین افغانستان و ایران را تشکیل می‌دهند.

وسعت تالاب هامون در زمان پرآبی ۵۶۶۰کیلومترمربع است اما حیات دریاچه هامون وابسته به رودخانه هیرمند است و این وابستگی باعث شده تا هرگونه نوسان در میزان آب آن از طرف کشور افغانستان، مشکلاتی را برای کل سیستم به‌وجود آورد. اداره کل محیط‌زیست استان سیستان و بلوچستان درباره شرایط موجود هامون اعلام کرده که حقابه ۶۰ میلیون مترمکعبی آب هامون را یکجا در تالاب رها نمی‌کند و رهاسازی آن را هدفمند انجام می‌دهد تا ماندگاری آب در منطقه بالا برود. البته هنوز در بسیاری از بخش‌های هامون سابوری آب مشاهده می‌شود. اما با توجه به برنامه مدونی که برای دریافت حقابه مشخص نوشته شده، امید است وضعیت هامون رو به بهبود بیشتر برود.

اهمیت حقابه تالاب

حلقه گمشده احیای هامون، تامین حقابه آن است. محمد درویش می‌گوید: اگر تامین حقابه تالاب‌ها و محیط‌زیست پس از تامین حقابه شرب از همان سال‌های آغاز خشکیدن تالاب در دستور کار قرار می‌گرفت و حقابه تالاب‌ها صرف مسائل دیگر نشده بود، امروز دیگر هرگز تالاب‌های مهم و استراتژیک کشور خشک نمی‌شد، تالاب گاوخونی در پایاب زاینده‌رود هم خشک نشده بود. رخدادی که موجب تهدید تالاب هامون شد و این تالاب خشک شد هم همین بود. نباید فراموش کنیم که در دهه70 و تا پیش از خشک‌شدن هامون، حدود 90درصد از احشام منطقه خوراک خود را از نیزارهای هامون تهیه می‌‌کردند. این یعنی محیط طبیعی تالاب حیات خود را همواره ادامه می‌دهد و تنها دخالت‌‌های انسانی بر محیط طبیعی می‌تواند تهدیدزا باشد.

این فعال محیط‌زیست تأکید می‌کند: سال‌هاست مسئولان ایرانی و افغان بر سر مسائل مختلف توافق می‌کنند، حتی موضوع هامون نیز بارها مطرح شده اما هیچ‌وقت نظام‌های حقابه‌ قانونی هامون و هیرمند به‌طور کامل اجرا نشده است. بنابراین بیش و پیش از همه باید طرف افغانی را برای در اختیار نهادن حقابه‌ قانونی هامون به میزان 27مترمکعب در ثانیه مجاب کرد.

به گفته درویش، هیرمند فقط باید نیاز آب شرب مردم سیستان را تأمین کند و مازاد آب در پهنه تالاب‌های سه‌گانه هامون هدایت شود. از سویی باید با مدیریت توسعه کشاورزی در منطقه سیستان، روند بارآوری زمین، کشاورزی و دامداری با سرعت کمتری افزاش یابد و تا وقتی ضمانتی برای تامین حقابه هامون نباشد، توسعه کاشت در این منطقه پیگیری نشود. بدین‌ترتیب اصل اساسی در مدیریت منابع آبی کشور باید اولویت قراردادن تامین حقابه تالاب‌ها بر تامین حقابه کشاورزی و صنعت باشد.

بارش‌ها نیست شدند

شواهد نشان می‌دهد طرف افغان حقابه تالاب هامون را برخلاف توافقات تصاحب کرده است. احمد لاهیجان‌زاده، معاون محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید: در هفته نخست شهریور امسال بارش‌های خوبی در ارتفاعات کشور افغانستان رخ داد که امید ایران و مردم سیستان به بهبود شرایط تالاب هامون را افزایش داد. از طرفی در سیلاب‌های بهار امسال صددرصد تالاب هامون «پوزک» آبگیری و بخش‌هایی از هامون «سابوری» که ۱۳۰هزار هکتار آن در ایران قرار دارد، آبگیری شد. بدین‌ترتیب پیش‌بینی شد که سیلاب‌های افغانستان موجب پرآبی تالاب‌های بخش سیستان شود اما بخش ایرانی تالاب هامون هنوز به شرایط خوب سال97 و 98 نرسیده و باید دید چه بر سر مسیر رسیدن حقابه به هامون ایران آمده است.

معاون سازمان حفاظت محیط‌زیست البته خاطرنشان می‌کند: نخستین روز شهریور امسال بود که برنامه 5ساله عمران سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا با هدف احیای تالاب آغاز شد. این پروژه بین‌المللی قرار است ضمن احیای یکی از بزرگ‌ترین اکوسیستم‌های تالابی منطقه نسبت به ارتقای معیشت، اقتصاد جوامع محلی و کاهش اثرات گردوغبار در پیرامون تالاب اقدام کند.

هامون طی دهه‌های اخیر به‌شدت تحت‌تأثیر تغییرات اقلیمی قرار گرفته و مشکلات زیست‌محیطی و معیشتی‌ برای منطقه داشته است. در رأس همه مشکلات، محدودیت دسترسی به حقابه لازم موجب توقف کامل فعالیت‌های درآمدزا در بسیاری از روستاهای منطقه شده است. براساس اعلام طرف‌های خارجی برنامه احیای هامون، طی این برنامه قرار است ۱۰میلیون یورو برای احیای تالاب هامون هزینه شود. اما هنوز مشخص نیست چه نظامی قرار است حقابه هامون ایران را تامین کند و چگونه می‌توان افغانستان را به این مهم واداشت. 

لئوپولد گریشندر، مسئول سیاست همکاری‌های بین‌المللی و توسعه کمیسیون اروپا نیز چندی پیش در سفر به ایران درباره وضعیت هامون گفته بود از نظام مدیریت حقابه در اروپا و ظرفیت سازمان ملل برای نجات هامون استفاده می‌کند.