همپیمانیکرونا و تحریم علیه اقتصاد ایران
منفی 3.5درصد! این تازهترین رونمایی مرکز آمار ایران از وضعیت شاخص رشد اقتصادی ایران در بهار امسال است، اقتصادی که قرار بود در فصل بهار رشد را تجربه کند حالا تحت فشار تحریمها و البته حمله کرونا آب رفته و سفرههای مردم کوچکتر شده است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری، پیشازاین مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی هشدار داده بود که حتی اگر اقتصاد ایران از امسال تا 6سال بعدازآن هرسال 8درصد بزرگتر شود، متوسط سطح درآمد ایرانیان به سال1390 برمیگردد و در غیراین صورت باید منتظر فقیرتر شدن مردم و افزایش شکاف طبقاتی در کشور باشیم.
چه اتفاقی رخ داده است؟
بیایید نخست گزارش رسمی مرکز آمار ایران را مرور کنیم. تازهترین گزارش این نهاد به ما میگوید: کل ارزش محصول تولید ناخالص داخلی کشور به قیمت ثابت سال1390 در 3ماهه نخست سال1399 به رقم 1656هزار میلیارد ریال با نفت و 1445هزار میلیارد ریال بدون احتساب ارزشافزوده بخش نفت رسیده درحالیکه ارزش تولید ناخالص داخلی ایران با نفت در بهار سال گذشته 1716هزار میلیارد ریال و بدون نفت 1471هزار میلیارد ریال برآورد شده بود. بهاینترتیب شاخص رشد اقتصادی ایران در بهار امسال با نفت منفی 3.5درصد و بدون نفت منفی 1.7درصد است که رشد اقتصادی بخش کشاورزی مثبت یکدهم درصد، گروه صنایع و معادن منفی 4.4درصد، و خدمات منفی 3.5درصد برآورد میشود. مرکز آمار ایران میگوید: ارزش اقتصادی بخش استخراج نفت و گاز طبیعی ایران در بهار امسال 14.3درصد کمتر شده است.
روند رشد اقتصادی ایران و نوسان ارزشافزوده هر یک از 3بخش عمده و اصلی یعنی کشاورزی، صنایع و معادن و خدمات نشان میدهد که علاوه بر تحریمها که زیرگروه استخراج نفت و گاز را بهشدت متأثر کرده، حمله کرونا باعث شده تا بخش خدمات آسیب جدی ببیند بهنحوی که خدمات عمدهفروشی، هتل و رستوران افتی 6.7درصدی، مستغلات، کرایه و خدمات کسبوکار کاهشی 6.1درصدی و سایر خدمات شخصی و عمومی سقوطی 63درصدی را در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته تجربه کند و در نهایت ارزشافزوده بخش خدمات کشور که در سال گذشته رشد منفی 7دهم درصدی را شاهد بود در بهار امسال 3.5درصد از ارزش آن کاسته شود.
ثمره برجام برای اقتصاد
رشد اقتصادی ایران قبل از توافق هستهای در سال1391 یعنی آخرین سال عمر دولت گذشته با سقوط سنگین مواجه شد و ارزش آن در آن سال نسبت به سال1390 به منفی 8.6درصد با احتساب بخش نفت و منفی 2.3درصد بدون نفت رسید. روی کارآمدن دولت حسن روحانی و تقویت باور عمومی به حل مشکلات ناشی از اختلافات بر سر پرونده هستهای ایران و شکسته شدن دیوار تحریمها باعث شد تا اقتصاد ایران در سالهای 92 و 93 اندکی بهبود پیدا کند ولیکن شاخص رشد اقتصادی ایران هرگز به هدف تعیین شده 8درصدی برنامههای توسعه نرسید و رکود اقتصادی جهان اثر خود را در سال1394 بر اقتصاد ایران گذاشت و رشد اقتصاد کشور به صفر رسید.
میوه برجام اما برای اقتصاد ایران تا قبل از خروج آمریکا از توافق هستهای شیرین بود و در سال95 اقتصاد ایران به پشتوانه برداشته شدن تحریمهای نفتی 13.9درصد قد کشید و حتی بدون نفت هم رشدی 9.1درصدی را تجربه کرد. یکسال بعد یعنی در سال96 بازهم اقتصاد کشور بزرگتر شد و با نفت 4.1درصد و بدون نفت 5درصد رشد کرد. خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریمهای یکجانبه بهویژه بر صنعت نفت و گاز ایران باعث شد تا رشد اقتصاد ایران دوباره منفی شود و در سال97 اندازه کیک اقتصادی کشور با لحاظ نفت 4.1درصد و بدون آن 1.5درصد کمتر از سال96 شود. فشار تحریمها بهتدریج بر نوسان شدید قیمت ارز و خیز تورم ناشی از کسری بودجه دولت افزود و شاخص رشد اقتصادی ایران در سال گذشته به منفی 6.9درصد با نفت و منفی 5دهم درصد بدون نفت رسید.
سیاست دولت برای نجات اقتصاد از گرداب رکود، تقویت بخشهای اقتصادی در فعالیتهای غیرنفتی بود و امید داشت که با رسیدن تحریمها به خط آخر شاخص رشد اقتصادی ایران بهتدریج وارد مدار مثبت شود، بهمن سال98 کرونا آمد و وضع را بدتر کرد، کسبوکارها تعطیل شد، مرزها بسته شد و ابرهای خاکستری بر فضای اقتصاد کشور به حرکت درآمد. بهار سال جهش تولید اما نشان داد که با تحریم و جولان دادن کرونا، اقتصاد ایران بیشتر آب میرود و سفرهها کوچکتر میشود.
هشدار جدی به سیاستگذاران
خرداد امسال و با آغاز فعالیت مجلس جدید، مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی مستند نسبت به نرخ رشد کاهنده اقتصاد و نوسان شدید آن و وابستگیاش به نفت هشدار داد و اعلام کرد: درحالیکه نرخ رشد اقتصادی هدف برنامههای پنجم و ششم توسعه 8درصد تعیین شده است، متوسط رشد اقتصادی کشور از سال 1391 تا 1398 نزدیک به صفر درصد بوده است. این نهاد پژوهشی با اشاره به روند نامطلوب سرمایهگذاری در اقتصاد یادآوری کرده بود که تشکیل سرمایه ثابت از سال1390 به بعد همواره روندی نزولی داشته که از منظر پتانسیل رشد اقتصادی سالهای آینده بسیار هشداردهنده خواهد بود. بهویژه اینکه انباشت سرمایه در بخش نفت، گاز، صنعت و معدن، ساختمان و ارتباطات از سال91 به بعد منفی شده و در فاصله سالهای 90 تا 98 بهطور متوسط سالی 2.2درصد از میزان سرمایه انباشته این بخشها کم شده درحالیکه طبق پیشبینیها قرار بوده رشدی 5.3درصدی را تجربه کند.
بازوی تحقیقاتی مجلس فاش گفته است که درآمد سرانه کشور از سال90 تا 98 افتی 34درصدی را تجربه کرده و قدرت خرید هر ایرانی نسبت به سال90 دستکم یک سوم شده است و اگر هم اقتصاد ایران از حالا به بعد رشدی 8درصدی را در 6سال تجربه کند، تازه سطح درآمد ایرانیان آن موقع به سطح درآمد سال90 میرسد.
اقتصاد وارد رکود میشود؟
با منفی شدن شاخص رشد اقتصادی ایران بهمدت 18ماه بهنظر میرسد اقتصاد کشور وارد فاز رکود شده ولیکن انتظار سیاستگذاران و دولتمردان این است که این رکود طولانی نشود؛ همزمان دولت و بانک مرکزی در تلاش هستند تا از اصابت اثرات ترکش رکود اقتصادی به سفره مردم از کانال کاهش نرخ تورم و اعمال برخی سیاستهای توزیع یارانهای جلوگیری کنند. اینکه اقتصاد ایران در تابستان امسال چه رشدی را تجربه میکند، از اهمیت بالایی برخوردار است چراکه پیشفصل تازهای از نبرد اقتصاد ایران در تقابل با فشار تحریمها و جولان احتمالی کرونا خواهد بود. بهویژه اینکه انتخابات ریاستجمهوری آمریکا به هر حال بسته به اینکه چهکسی به کاخ سفید راه پیدا کند و چه سیاستی را در قبال ایران در پیش بگیرد، بر مسیر آینده اقتصاد و سیاستهای سال پایانی دولت حسن روحانی تأثیر میگذارد. رئیسجمهور و تیم او تلاش میکنند تا زمینههای تهدیدکننده شاخصهای کلان اقتصاد کشور را کاهش دهند. سال سخت اقتصاد ایران، شاید امسال باشد، بهاحتمال زیاد سختترین سال پس از انقلاب.