بازارچه‌های مرزی ایران با افغانستان چه کارکردی دارند؟

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از اعتماد، با اینکه بلافاصله پس از انتشار این خبر، تحلیل‌‌های جریان رسانه‌ای مخالف دولت، به سمت «شکست تحریم‌های امریکا» رفت؛ اما شواهد نشان می‌داد این اقدام امریکا با دیدگاهی سیاسی و مبتنی بر کمک به اقتصاد افغانستان صورت گرفته است. هند و پاکستان نزدیک به 20 سال است که به دلیل تنش‌های مرزی و مسابقه هسته‌ای روابط چندان دوستانه‌ای ندارند و بارها مرز خود را به روی یکدیگر بسته‌اند. اما بندر چابهار راهکار جایگزین هندی‌ها برای عبور نکردن از مرزهای پاکستان و دسترسی به بازار افغانستان و حتی کشورهای آسیای میانه بوده است. با تحریم بندر چابهار، عملا این گزینه از دسترس هندی‌ها و حتی افغان‌ها دور می‌شد. بنابراین، لابی سیاستمداران هندی و افغان در سطوح بالا با مقامات امریکایی به سمت معافیت این بندر از شمول تحریم‌ها حرکت کرد. با این حساب و با این پیش‌فرض که روابط اقتصادی سه‌جانبه ایران- افغانستان- هند آنقدر برای امریکایی‌ها مهم است که حاضرند بر سر آن معامله کنند و یک بندر مهم ایران را از شمول تحریم‌ها خارج کنند؛ باید پرسید چرا از بزرگ‌ترین پتانسیل‌های اقتصادی مشترک میان ایران و افغانستان به درستی استفاده نمی‌شود؟ در این گزارش نگاهی می‌اندازیم به شرایط مبادلات و روابط اقتصادی با همسایه شرقی که در یک ماه اخیر به دلیل پاره‌ای مسائل دیپلماتیک و سیاسی بر سر مهاجران افغان، با چالش‌هایی مواجه شده است.

روابط تجاری تهران و کابل

مطابق گزارش معاونت دیپلماسی وزارت امور خارجه ایران، در سال 2018 میلادی، بیش از یک میلیارد و 264 میلیون دلار از ایران به افغانستان کالا صادر شده که این رقم، ایران را به رتبه نخست تامین واردات همسایه شرقی تبدیل کرده است. بعد از ایران، چین با یک میلیارد و 165 میلیون دلار و پاکستان با یک میلیارد و 86 میلیون دلار در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. البته به گفته مسوولان افغان، این میزان می‌تواند تا یک دهه دیگر به ۲۰ تا ۲۵ میلیارد دلار هم افزایش یابد. هرچند افغانستان یکی از کشورهایی است که ایران به دلایل مختلف نیازمند گسترش روابط بانکی با آن است. حدود سه میلیون پناهنده و مهاجر افغانستانی (حدود یک‌میلیون قانونی و دو میلیون غیرقانونی) در ایران به سر می‌برند. محدودیت‌های بانکی برای این افراد (حتی محدودیت‌های پیچیده و دست و پاگیر برای اتباع قانونی افغانستانی در ایران) هم مایه دردسر و ناخرسندی افغانستانی‌ها شده و هم به اقتصاد و نظام بانکداری ایران آسیب زده است.

روابط ترانزیتی

افغانستان به عنوان یک کشور محصور در خشکی (land Luck) نیاز مبرم به دسترسی به آب‌های آزاد دارد و در این راستا اتصال ریلی به شبکه راه‌آهن ایران برای افغانستان آثار اقتصادی بسیار مطلوبی خواهد داشت؛ در حال حاضر اتصال افغانستان به شبکه ریلی ایران فقط از طریق راه‌آهن خواف- هرات است. به عبارت دیگر، خط‌آهن خواف- هرات تکمیل‌کننده حلقه مفقوده ترانزیت شرق کشور خواهد بود. راه‌آهن خواف- هرا‌ت 139 کیلومتر طول دارد، در خاک ایران از راه‌آهن سنگان- تربت حیدریه در نزدیکی ایستگاه خواف شروع می‌شود و مسیر به سمت جنوب شرق ادامه دارد که در مسیر ‌‌خود به صورت زیرگذر ابتدا جاده تایباد- خواف (در کیلومتر 12) و سپس جاده معدن سنگان (در کیلومتر 21) را‌ قطع می‌کند، این خط ریلی‌ سپس از ارتفاعات خواجه انجیر (در کیلومتر 38 تا 42) می‌گذرد سپس از کیلومتر 55 مسیر خط‌آهن در مجاورت نوار مرزی قرار می‌گیرد و این خط ریلی در نهایت در‌ کیلومتر 77 به مرز شمتیغ می‌رسد. در طول مسیر این خط ریلی در خاک ایران (که تکمیل شده است)، به ترتیب ایستگاه‌های ‌سنگان، میوتک، خوشابه و شمتیغ قرار دارد. ادامه این خط ریلی از مرز شمتیغ تا هرات‌ در خاک افغانستان، 62 کیلومتر طول دارد‌.

راه‌آهن خواف- هرات یکی از پروژه‌های ریلی بین‌المللی است که ریل‌گذاری آن از شهریور ماه ۱۳۹۵ آغاز شد و در چهار بلوک یا فاز تعریف شده برای آن، ایران متعهد به احداث و راه‌اندازی سه فاز و افغانستان یک فاز آن که درون مرزهای خودش بود را بر عهده گرفته است. این پروژه مشترک بین ایران و افغانستان یک گره اصلی دارد که از وزیر راه و شهرسازی تا مسوولان این کشور همسایه به آن به عنوان مانع و گره اصلی در مسیر پیشرفت این خط ریلی اذعان کرده‌اند. این مشکل نبود امنیت است، کما اینکه اردیبهشت ماه امسال هم به دلیل حادثه‌ تروریستی مین‌گذاری در مسیر راه‌آهن خواف - هرات منجر به شهادت و جراحت چند تن از اتباع ایرانی و افغانستانی شاغل در این پروژه شد. با وجودی‌که اتصال مرکز به جنوب کشور اولویت اول توسعه شبکه ریلی برای اتصال به چشمه‌های بار داخلی و بین‌المللی است اما پروژه راه‌آهن خواف- هرات نیز از اهمیت بعدی برای تسهیل صادرات به افغانستان و کشورهای شرق آسیا برخوردار است. در سال‌های گذشته بخش‌هایی از خط آهن خواف- هرات افتتاح شده است، اما سالانه حدود ۱۸۰ هزار کامیون از ایران به سمت افغانستان و بالعکس عبور می‌کند که این رقم، نشان‌دهنده مبادلات بسیار گسترده میان ایران و افغانستان و ضرورت افتتاح کامل این مسیر ریلی بین دو کشور است. ‌با تکمیل خط‌آهن خواف- هرات که قرار است در نیمه اول امسال افتتاح شود، راه‌آهن افغانستان به شبکه ریلی ایران وصل می‌شود و در گام بعد با تکمیل خط‌آهن چابهار-زاهدان- یونسی، افغانستان از طریق خط‌آهن ایران به کشورهای CIS و بندر چابهار متصل خواهد شد.

بازارچه‌های مرزی و تامین امنیت

خراسان جنوبی به دلیل دوری از مرکز و قرار گرفتن در مرزهای شرقی کشور به عنوان استانی محروم شناخته شده است. مناطق مرزی این استان با شرایط نامساعد زیستی و سطح پایینی از توسعه اقتصادی و اجتماعی برخوردارند. برای مقابله با این مشکلات بازارچه‌های مرزی مختلفی در مناطق مرزی شرق تاسیس شده است. تاسیس و فعالیت این نوع بازارچه‌ها عمدتا با هدف ارتقای سطح توسعه اقتصادی، اجتماعی و امنیتی مناطق مرزی صورت گرفته است. یکی از این بازارچه‌ها، بازارچه مرزی ماهیرود است که در سال 1388 با مساحت 15 هکتار در فاصله 155 کیلومتری شهرستان سربیشه استان خراسان جنوبی احداث شده است. شهرهای نواحی مرزی که اغلب در مناطق پیرامونی و به لحاظ اقتصادی شرایط نامساعدی دارند، بر اثر همکاری‌های بین مرزی و نقطه ارتباط کشورها با یکدیگر از نظر زیرساخت‌های حمل ونقل و سرمایه‌گذاری‌های ارتباطی عمل می‌کنند. همکاری بین مرزی موجب رونق و جمعیت‌پذیری و جذب سرمایه‌گذاری‌ها در این شهرها شده و تبدیل شدن آنها را به مرکز اقتصادی آشکار می‌سازد. درواقع، این شهرها به عنوان دروازه‌های اصلی ورودی کشورها به نواحی بین‌المللی هستند و می‌توانند به مناطق ارتباطی مهمی تبدیل شوند.

آنچه در قرن حاضر امنیت مرزها را به خطر می‌اندازد دیگر عامل نظامی نیست، بلکه این عوامل به سمت مسائل غیرنظامی گرایش پیدا کرده که مهم‌ترین آنها عوامل اقتصادی است. مسائلی همچون محرومیت شدید اقتصادی و میزان بالای بیکاری که منجر به افزایش عبور غیرمجاز افراد و قاچاق کالا می‌شود از مهم‌ترین تهدیدات اقتصادی این مناطق است. به عبارت دیگر، در برقراری امنیت مناطق مرزی در کنار مباحث نظامی‌گری، روش‌های مدرن نرم‌افزاری نیز وجود دارد که به ایجاد رغبت در مرزنشینان برای ماندگاری در مناطق مرزی می‌انجامد. از آنجایی که احداث و گسترش فعالیت بازارچه مرزی یکی از بهترین اقدامات در همین راستاست، می‌توان با تحقق این امر از مهاجرت بی‌رویه مرزنشینان، قاچاق کالا، موادمخدر و شرارت جلوگیری کرد. بر اساس یک مطالعه مستقل در پژوهشنامه جغرافیای انتظامی در فاصله دو ساله 1390 تا 1392 با گسترش فعالیت بازارچه مرزی ماهیرود در استان خراسان جنوبی، قاچاق مشروبات الکلی در مرزهای استان با افغانستان به صفر رسیده، قاچاق سوخت به یک‌سوم کاهش یافته و قاچاق احشام و برنج نیز صفر شده است. در حال حاضر بازارچه مرزی ماهیرود از فعال‌ترین مرزهای شرق کشور است و حدود یک میلیارد دلار صادرات داشته گرچه واردات آن کم بوده است. ایران و افغانستان، 4 بازارچه در مرزهای خود دارند که در حال حاضر فقط بازارچه ماهیرود در حال فعالیت است. سه بازارچه یزدان، میل 73 و دوکوهانه به‌طور یک‌طرفه از سوی دولت افغانستان بسته شده است. گفته می‌شود که طرف افغانستانی تمایل چندانی برای بازگشایی این سه بازارچه ندارند و اصولا با لفظ بازارچه مخالف هستند و بیشتر از بازارچه به دنبال گمرک رسمی هستند. طبق مصوبه هیات دولت افغانستان در اسفند ۹۶ سازوکاری برای ایجاد گمرک رسمی برای مرز یزدان تا شهریور ۹۸ و گلورده و دوکوهانه تا ۱۴۰۰ پیش‌بینی شده است. دولت افغانستان حدود 80 – 70 درصد مایحتاج خود را از طریق واردات تامین می‌کند و در این راستا دولت افغانستان روی حقوق ورودی گمرکی حساب ویژه‌ای باز کرده است. اما گاهی بیان می‌کنند که در بازارچه‌های مرزی به این حقوق ورودی گمرکی نمی‌رسند و برای آنان توجیه اقتصادی ندارد.