طبیعت دمی آرام گرفت
کووید-١٩ از نخستین روزهای شیوع به محیطزیست اشاره داشت؛ وقتی که گفته شد منشأ آن احتمالا سوپ خفاش و پنگولین است، وقتی با قرنطینه مردم در خانه‌ها، دلفین‌های فراری از آب‌های آلوده به ونیز برگشتند و بزهای کشمیری خیابان‌های ولز را برای چریدن امن دیدند یا وقتی که نمودارها نشان داد با تعطیلی بسیاری مشاغل و کارخانه‌ها، حجم تولید گازهای گلخانه‌ای به شدت کاهش یافته است.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شهروند، در ایران هم اجرای طرح فاصله‌گذاری اجتماعی و محدودیت‌های مختلف، امنیت مناطق چهارگانه زیر نظر سازمان محیطزیست را در روزهای تعطیل بالا برد، گیاهان دارویی در ارتفاعات استان مرکزی فرصت روییدن یافتند، آمار شکار غیرمجاز زنجان پایین آمد و با خلوت‌شدن خیابان‌ها در بعضی روزهای عید، کیفیت هوا بهتر شد. صرف‌نظر از مرگ‌ومیر گسترده‌ای که شیوع کووید-١٩ سبب آن شده، فرصتی برای تنفس زمین پیش آمده است. چنانکه بعضی به کنایه گفتند باید رد ویروس را از فعالان محیطزیست گرفت. همه این اتفاقات خوب اما برای محیطزیست نبوده؛ خانه‌مانی ایرانی‌ها از سوی دیگر مصرف آب را تا ٤٠درصد بیشترکرده و توصیه به رعایت اصول بهداشتی، میزان استفاده از شوینده‌ها را افزایش داده و طر‌ح‌های بازیافت در ایران و بسیاری کشورها متوقف و تولید پسماندهای عفونی از همیشه بیشتر شده است. همچنین با کاهش فعالیت‌های اقتصادی و افت قیمت نفت در بازار جهانی، نگرانی‌ها درباره بحران محیط‌زیستی افزایش یافته است. ما تا قبل از این خودمان را در حبابی امن می‌دیدیم و حالا کرونا ویروس جدید مثل سوزنی این حباب را ترکانده است.
دو روز پیش روزنامه گاردین در گزارشی از رکورد دوونیم‌میلیارد تنی کاهش میزان انتشار کربن حاصل از صنایع سوخت‌های فسیلی گفت که با شیوع کرونا اتفاق خواهد افتاد. براساس این گزارش، محدودیت‌های بی‌سابقه در زمینه سفر، کار و صنعت، بزرگ‌ترین کاهش تقاضا برای سوخت‌های فسیلی (تا ٥درصد) را به ثبت رسانده است. با این همه کارشناسان محیطزیست می‌گویند موهبت‌های خانه‌نشینی همگانی، مثل مسکن زودگذر است. آنها نگران ادامه تبعات شیوع ویروس مرگبارند و می‌گویند بهبود وضعیت مقطعی است.
این موضوعی است که اینگر آندرسِن، رئیس برنامه محیطزیست سازمان ملل متحد هم در هفته گذشته به آن اشاره کرد: «تأثیرات مثبت و قابل مشاهده این همه‌گیری از جمله بهبود کیفیت هوا یا کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای موقت است، زیرا این تأثیرات حاکی از عقب‌افتادگی اقتصادی غم‌انگیز و پریشانی بشر است و نباید آن را دستاوردی برای محیطزیست دانست.»
این میان یک تأثیر غیرمستقیم شیوع کرونا، بیش از دیگر اتفاقات ابعاد جهانی داشته و آن کاهش شدید تولید گازهای گلخانه‌ای و دی‌اکسید نیتروژن به دلیل کاهش فعالیت‌های انسانی است؛ تولیدات بخش‌های مهم صنعتی از جمله زغال‌سنگ و نفت پالایشگاه در چین کاهشی ١٥ تا ٤٥درصدی داشته است و آژانس فضایی اروپا از تصاویر ماهواره‌ای رونمایی کرده که کاهش ترکیبات گازهای دی‌اکسید نیتروژن را در آسمان ایتالیا نشان می‌دهد. در ایران هم کلانشهرها بهبود کیفیت هوا را بیشتر تجربه کرده‌اند که البته نمی‌توان نقش ناپایداری هوا را در این وضعیت انکار کرد. گاردین در گزارش اخیرش نوشته با اینکه کارشناسان اقلیم انتظار داشتند میزان انتشار کربن حاصل از سوخت‌های فسیلی در سال ٢٠٢٠ به نسبت حدود ٣٦ ونیم میلیارد تن در سال گذشته افزایش یابد، در عوض شاهد انتشار دی اکسید کربن در پایین‌ترین سطح خود به نسبت یک دهه اخیر هستند. با عینک خوش‌بینی، اینها نتایج خوب انتشار یک ویروس کشنده است.
گاردین در روزهای گذشته در گزارش دیگری نوشت که ترس تازه دانشمندان این است که نظارت و تحقیقات آب و هوایی قربانی کرونا ویروس جدید شود. هراس دانشمندان این است که بحران شیوع کووید-١٩ برای جمع‌آوری داده‌های زیست‌محیطی به پروژه‌هایی آسیب برساند. بر اساس این گزارش محدودیت‌های بهداشتی بر اجرای بعضی پروژه‌های بلندمدت اثر گذاشته و اگر قرار باشد همه‌گیری در یک دوره طولانی ادامه داشته باشد، ممکن است نظارت روتین بحران اقلیمی را هم تحت‌تأثیر قرار دهد. این گزارش می‌گوید دانشمندان هشدار داده‌اند که هم‌اکنون پاندمی کرونا ویروس کار میدانی علمی را متوقف کرده است و حتی ممکن است بر نظارت بر برنامه آب‌وهوا هم تأثیر بگذارد. در حال حاضر پروژه‌های مهم جمع‌آوری داده‌های زیست‌محیطی به دلیل نگرانی از بیمار شدن تیم تحقیقاتی، به تعویق افتاده یا لغو شده است. این در حالی است که به گفته دبیرکل سازمان جهانی هواشناسی تأثیر بحران اقلیمی و افزایش فجایع ناشی از آن ادامه دارد.
آتش در جنگل نیفتاد
در ایران همزمانی قرنطینه و نوروز، گردشگری را تعطیل کرد و باعث شد طبیعت، شلوغی همیشگی بهار را تجربه نکند. با بستن ورودی جنگل‌ها و پارک‌های کشور، این‌طور که علی عباس‌نژاد، فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری به ایسنا گفته در نبود گردشگر، «آتش‌سوزی خاصی» در عرصه‌های جنگلی و مرتعی رخ نداده است. مناطق چهارگانه و پارک‌های ملی تحت مدیریت سازمان حفاظت محیطزیست هم خالی از مردم بوده و روز طبیعت امسال، واقعا به نفع طبیعت به سر شد. با اجرای طرح خلوت‌سازی از نهم فروردین، ترددها کاهش یافته و بر اساس گزارش فرمانده یگان حفاظت محیطزیست، دست‌کم در نوروز حضور مردم در مناطق چهارگانه ٩٠درصد کاهش داشته است. اداره منابع طبیعی استان مرکزی هم گزارش داده که همسو با تصمیم ملی برای پیشگیری از شیوع بیماری کرونا، برداشت گیاهان دارویی ممنوع شده و به عکس هر سال، گیاهان فرصت روییدن پیدا کرده‌اند. فرمانده یگان حفاظت اداره محیطزیست استان زنجان هم گفته به دلیل شیوع بیماری کرونا، تمایل شکارچیان غیرمجاز به شکار حیات وحش به شدت کاهش یافته است.
پیدا کردن رد کرونا در سوپ خفاش و ارتباطش با پنگولین (نوعی مورچه‌خوار) باعث شده بخش تنوع زیستی سازمان‌ملل هم بار دیگر ممنوعیت تجارت حیوانات زنده را برای مصرف انسان درخواست کند. بازار فروش حیوانات وحشی در چین هم به طور موقت تعطیل شده است، تصمیمی که اگر همیشگی باشد، هم به نفع حیات وحش است و هم به نفع بهداشت عمومی.
موثر به اندازه یک قرص مسکن
امید بزرگ حداد، سرپرست پیشین دانشکده محیطزیست مثل بسیاری از کارشناسان دیگر معتقد است این اتفاقات اثر بلندمدتی بر محیطزیست نخواهد گذاشت. او که استاد پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران است می‌گوید: «آثار مثبت قرنطینه ظاهر شده اما با شکستن زنجیره شیوع و برطرف شدن مشکل جهانی، وضعیت دوباره به حالت اولیه بازخواهد گشت، هرچند زمان این بازگشت معلوم نیست. برای صنایع ظرفیتی مشخص در نظر گرفته شده و در حال حاضر بعضی به صورت مقطعی از کارکردشان دور و بعضی از گردونه خارج شده‌اند. بنابراین طبیعی است که در کیفیت هوا بهبود وضعیتی شاهد باشیم. بعد گذر بحران هم گمان نمی‌کنم موج مصرف به راه بیفتد و آلودگی شدید شود. در نهایت به روند پایدار قبلی برمی‌گردیم.» از نگاه او آثار مثبت خانه‌نشینی و توقف فعالیت‌های صنعتی از جنبه محیط‌زیستی شاید خوشحال‌کننده باشد اما ضربه‌ای که به اقتصاد وارد می‌شود، چه بسا بسیار بیشتر از منافع آن است. اگرچه بسیاری شغل‌شان را از دست داده‌اند اما سی‌بی‌سی نیوز در گزارشی نوشته که دورکاری به دلیل مهار کرونا ویروس، به محیطزیست هم کمک می‌کند. در این گزارش گفته شده که به طور مثال در شرایط حاضر بیشتر از ٤میلیون شاغل کانادایی امکان دورکاری دارند و اگر دو روز در هفته دورکاری کنند، ٣٨٥هزار و ٢٣١ خودرو از جاده‌ها کم می‌شود و تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای سالانه ۱.۹ میلیون تن کاهش خواهد یافت. اما در ایران که بسیاری کارشان را از سر گرفته‌اند و دورکاری‌ها پایان یافته، به نظر نمی‌رسد که قرار باشد تغییرات حاصل از قرنطینه مدتی طولانی دوام بیاورد. از طرف دیگر، هنوز بررسی علمی درباره آثار شیوع این ویروس بر محیط زیست در کشور منتشر نشده و کارشناسان حوزه هر کدام از ظن خود شواهد را تحلیل می‌کنند. بزرگ حداد می‌گوید: «در ایران فاصله‌گذاری اجتماعی با تعطیلی نوروز همراه شد؛ هرچند کاهش تولیدات، فعالیت‌های اقتصادی و رفت‌وآمدها در مقایسه با نوروزهای گذشته تفاوت چندانی نداشته است. صنایع به طور کامل تعطیل نشدند و تنها ساعات کاری‌شان کم شد. بسیاری با ایجاد تمهیداتی به کارشان ادامه می‌دهند اما با دورکاریِ شمار زیادی از کارمندان، آلاینده‌های ناشی از تردد خودروها تا حدودی کمتر شده. با همه اینها فکر می‌کنم تأثیر این قرنطینه کوتاه شبیه تأثیر تعطیلی‌ها برای کاهش آلودگی هواست که درمانگر نیست اما مثل یک مسکن عمل می‌کند.»
مشکل آلودگی از به‌روز نشدن صنایع است
در روزهای خانه‌نشینی، کلانشهرها باز هم آلودگی را تجربه کردند، هم اسفند ماه و هم فروردین. مسعود تجریشی، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: «در حال حاضر مصرف بنزین کاهش پیدا کرده است و به ٤٠-٥٠ میلیون لیتر در روز رسیده‌ایم. با وجود رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی، اگرچه آلودگی کمتری وارد هوا می‌شود اما این بهبود مقطعی بود و دوباره به وضع قبل برگشت. استفاده از خودروهای شخصی بیشتر شده و به طور مثال آمار روزانه خودروهای ورودی به تهران همچنان بالاست. بنابراین اگر بهبودی هم در وضعیت کیفیت هوا بوده، در نتیجه کاهش تردد بوده؛ هرچند آن‌طور که انتظار داریم آلودگی هوا در کلانشهرها کاهش پیدا نکرده است.» از طرف دیگر به گفته او در حالی که ایران از اساس کشوری صنعتی نیست، با تعطیلی کارخانه‌ها، از آلودگی هوا کاسته نمی‌شود، چون مشکل از به‌روز نشدنِ صنایع قدیمی است.
الگوی پسماند عوض شد و بازیافت متوقف
با شیوع ویروس کرونا مصرف مواد غذایی و بهداشتی بیشتر شده و به تبع آن تولید زباله افزایشی قابل توجه پیدا کرده است؛ هم پسماندهای خانگی و هم زبالههای عفونی. اداره محیط زیست انسانی استان تهران گزارش داده که ترکیب پسماندها در تمام استان‌ها تغییر کرده و در تهران آمار تولید زباله در ٥٠ روز اخیر بالاتر رفته است. بر اساس آمار شهرداری تهران میزان پسماند تولیدی این شهر که از ۷۵۰۰ تن به حدود ۵۰۰۰ تن در روز کاهش پیدا کرده بود با شیوع ویروس کرونا به همان میزان قبلی برگشته است، با این تفاوت که آنالیز زباله‌ها تغییر کرده است، یعنی حجم قابل توجهی دستکش و ماسک از جنس‌های مختلف به‌ویژه منسوجات و پلاستیک، ترکیب زباله همیشگی را بر هم زده است. فاطمه اکبرپور، رئیس این اداره به ایسنا گفته که البته افزایش میزان پسماند فقط ناشی از افزایش استفاده از ماسک، دستکش و وسایل حفاظتی نیست بلکه خورد و خوراک مردم و استفاده آنان از مواد شوینده و ضدعفونی‌کننده نیز در تغییر ترکیب پسماند شهری موثر بوده است. علاوه بر این، به گفته او طی حدود یک ماه گذشته پسماندهای بیمارستانی ۲۰۰ تن افزایش پیدا کرده است.
با شیوع بیماری و افزایش مرگ‌ومیرهای ناشی از آن بازیافت زباله‌ها متوقف شد. در تهران از ابتدای اسفند این فرآیند متوقف شده و قرنطینه خانگی حجم تولید زباله را هم افزایش داده است. به گفته صدرالدین علی‌پور، مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران، در حالی که پیش از شیوع ویروس کرونا حجم پسماند ورودی به آرادکوه روزانه به ٤ هزار و ٨٠٠ تن رسیده بود، در حال حاضر با قطع جریان تفکیک زباله، روزانه ٧ هزار تن پسماند در تهران دفن می‌شود. این روند تبعات محیط زیستی در پی خواهد داشت که بزرگ‌شدن حجم دریاچه شیرابه، تنها یکی از آنهاست.
سازمان حفاظت محیط زیست از اسفندماه دستورالعمل‌هایی برای مدیریت پسماند عفونی و بیمارستانی به استان‌ها ابلاغ کرده است. معاون محیط زیست انسانی می‌گوید: «کرونا اثرات منفی طولانی‌مدتی بر پسماند خواهد گذاشت. این پدیده تازه‌ای است که با آن مواجه شده‌ایم و به همین دلیل آمادگی اجرای آن را نداشتیم. البته این تجربه در تمام دنیا جدید است. ما که تا قبل از این، درباره تفکیک زباله با مشکل روبه‌رو بودیم، با بخش عفونی هم مواجه شدیم. وقتی می‌گویند کارخانه‌ای در روز ٥٠ میلیون ماسک تولید می‌کند یعنی در روز باید٥٠ میلیون زباله عفونی جمع‌آوری شود و این حتما سطل زباله و امحای جدا نیاز دارد. این از جمله مواردی است که در دنیا آمادگی برای آن وجود نداشت و به همین دلیل بازیافت متوقف شد.» به گفته او دستگاههای متولی از ١٠ روز پیش دستورالعمل‌های خودشان را به کار گرفته‌اند، دستورالعمل‌هایی که از تجربه چین به دست آمده است. «در جایی مثل بیمارستان که تولید پسماند به صورت متمرکز است، نظارت شدیدی داریم اما در سطح شهر که پسماند پراکنده است این آمادگی اصلا وجود نداشت و طول کشید همه کم‌کم در مواجهه با این پسماند خودشان را پیدا کنند. از طرف دیگر درست است که ماندگاری این ویروس در پسماند طولانی نیست، اما زبالههای تولیدی آن به عنوان یک پسماند تجزیه‌ناپذیر در طبیعت بحران ایجاد خواهد کرد.» در حالی که برای جلوگیری از شیوع، ایران و بسیاری از کشورهای دیگر فرآیند بازیافت را به طور کامل متوقف کرده‌اند اما مشهد از یک هفته پیش جمع‌آوری زبالههای خشک را از سر گرفته و برنامه بازیافت شهرهای دیگر هم به زودی به حالت قبل بازخواهد گشت. این در شرایطی است که نگرانی درباره نوع برخورد با پسماندهای عفونی کم نیست؛ به طوری که در روزهای گذشته، سعید محمودی، مدیر کل حفاظت محیط زیست استان تهران درباره نحوه دفع زبالههای خانه‌های دارای بیمار کرونا ابراز نگرانی کرده و به ایلنا گفته بود: «در رابطه با بیمارستان‌ها یا مراکزی که سیستم تصفیه دارند، اغلب جای نگرانی وجود ندارد، زیرا این زبالههای عفونی از فیلتر دستگاههای تصفیه عبور داده می‌شوند. بیشتر ما نگران وضعیت زباله‌‌هایی هستیم که از این قبیل فیلتر‌ها عبور داده نمی‌شوند. نه صرفا در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، بلکه زمانی که یک بیمار کرونایی در خانه وجود دارد، زبالههای خانگی او با وضع متفاوتی تلقی می‌شود؛ این زباله‌ها کاملا ویژه و خطرناک است و حتما باید با عنوان زبالههای عفونی دفع شود.» بر اساس آمار سازمان پسماند شهرداری تهران در حالی که تا پیش از این حجم ماهانه پسماند پزشکی تهران به ٦٠ تا ٧٠ تن می‌رسید، اکنون این میزان به ١٠٠ تن رسیده است.
افزایش مصرف آب تا ٣٠ درصد
شیوع بیماری در هوا تأثیراتی کوتاه داشته اما علاوه بر پسماند، آب هم در معرض خطر جدی قرار گرفته است. اوایل ماه جاری وزیر نیرو از افزایش مصرف ٤٠ درصدی آب شرب در بعضی شهرها در مقایسه با سال گذشته خبر داد. معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست بالا رفتن مصرف آب و آلوده‌شدن آن را از آثار این روزهای خانه‌نشینی و شیوع بیماری می‌داند: «افزایش مصرف باعث می‌شود در تابستان و فصل‌های بعد دچار مشکل و بعد ناچار شویم در بعضی مناطق از آب‌های زیرزمینی استفاده کنیم و در نهایت فرونشست افزایش پیدا کند. افزایش مصرف آب نشان می‌دهد مردم در حال نظافت و شست‌وشو به دلیل توصیه‌های بهداشتی هستند. بنابراین استفاده از شوینده‌ها هم بیشتر شده است. این شوینده‌ها در حالی وارد طبیعت می‌شود که هیچ‌یک از تصفیه‌خانه‌های کشور توانایی حذف آنها را ندارند.»
