جدال بر سر تکثیر یوزهای ایرانی

موافقان معتقدند می‌توان در منطقه توران با زنده‌گیری یوزهای نر آزاد و با کمک یوزهای اسیر ماده، امکان تکثیر در اسارت یوز آسیایی را افزایش داد. مخالفان می‌گویند این اقدام بدون انجام بررسی کارشناسی زندگی اندک یوزهای باقیمانده در طبیعت ایران را به خطر می‌اندازد.

ایمان معماریان دامپزشک باغ وحش ارم تهران از آن دسته مخالفانی است که می‌گوید: اگر یوزها در همان پردیسان می‌ماندند و اجازه انجام روش‌های جدید باروری روی آنها داده می‌شد، شانس باروری‌شان به 90درصد می‌رسید. اما حالا که آنها به منطقه‌ای بدون امکانات منتقل می‌شوند، شانس باروری با روش‌های نوین را از دست می‌دهند.

ناامیدی از زادآوری دلیل انتقال ایران به توران

ایران، یوزپلنگ ماده 3 ساله‌ای که در سال 96از دست قاچاقچیان نجات یافت در اقدامی غیرمنتظره، پس از تعطیلات نوروز به منطقه توران منتقل شد. قرار بود کوشکی دیگر یوزپلنگ ایرانی نیز همراه با او به پارک ملی توران منتقل شود که به گفته مدیران سازمان حفاظت محیط‌زیست به دارت‌های بیهوشی پاسخ نداد و در پردیسان ماندگار شد. براساس برخی گزارش‌ها اما قرار است کوشکی 12ساله (یوزپلنگ نر) و دلبر 8ساله (یوزپلنگ ماده) نیز در آینده به ایران در پارک ملی توران بپیوندند.

امیر عبدوس، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سمنان که پارک ملی توران در آن استان قرار دارد، هدف از انتقال یوزها به توران را تکثیر در اسارت با کمک یوزهای نر موجود در منطقه عنوان کرده است.

او در اظهاراتی آن‌لاین گفته بود: «تنها امید ما برای ازدیاد نسل، ایران، ماده یوزپلنگ جوان است. ما امیدی به تولیدمثل کوشکی و دلبر نداریم. ولی ضرورت داشت آنها هم برای انجام موفقیت‌آمیز این پروژه به زیستگاه توران منتقل شوند.» 

اظهارات عجیب عبدوس آن‌لاین در شرایطی مطرح شده است که ایمان معماریان، دامپزشکی که فرصت کوتاهی برای بررسی یوزپلنگ‌های آسیایی پارک پردیسان داشت، همچون متخصصان تکثیر در اسارت اروپایی معتقد است: دلبر و کوشکی با وجود سن بالا و کاهش کیفیت اسپرم و تخمک، همچنان توانایی باروری دارند.

این دامپزشک در واکنش به اظهارات عبدوس می‌گوید: در چندین سال متوالی و در زمان‌هایی که سازمان حفاظت محیط‌زیست اجازه می‌داد، نمونه‌های اسپرم کوشکی گرفته شده و بنابراین «مرده فرض کردن» دلبر و کوشکی در شرایطی که گناد (غده جنسی) آنها فعال است اشتباه است. مگر چند یوزپلنگ در ایران وجود دارد که تنوع ژنتیک آنها را نادیده بگیریم؟ متأسفانه تاکنون نتوانسته‌ایم حتی گناد دلبر و ایران را ذخیره کنیم.

طعمه‌گذاری برای زنده‌گیری یوزهای نر

آنطور که امیر عبدوس، مدیر استانی سازمان حفاظت محیط‌زیست  آن‌لاین گفته است، مدیران سازمان حفاظت محیط‌زیست درصدد استفاده از ایران و کوشکی برای جلب یوزپلنگ‌های نر پارک توران با هدف زنده‌گیری و زادآوری ایران، یوزپلنگ ماده پارک پردیسان هستند. تلاش آنها بر این پایه استوار است که از ایران به‌منظور انتشار هورمون یوزپلنگ ماده در هوا و از کوشکی برای ایجاد رقابت بین یوزهای نر بهره بگیرند.

این تصمیم در شرایطی مطرح شده که به اعتقاد ایمان معماریان، دامپزشک باغ‌وحش ارم و متخصص حیات‌وحش، این روش ایرادهای بنیادین دارد و حتی خطرناک است. او می‌گوید: یوزها در طبیعت یکدیگر را نمی‌بینند و از طریق نشانه‌گذاری بر درختان، بوته‌ها و حتی سنگ به تعیین محدوده قلمرو و جذب جنس مخالف اقدام می‌کنند. بنابراین آنچه مدیران سازمان حفاظت محیط‌زیست مدعی آن هستند، این نشانه‌ها قابلیت انتشار در هوا ندارند. یوزهای نر الزاما با دیدن جنس ماده اقدام به جفت‌گیری نمی‌کنند و حتی در اسارت نیز با نشانه‌گذاری برای زادآوری آماده می‌شوند. بنابراین انتقال آنها به درون فنس‌های بزرگ‌تر به‌معنای موفقیت‌آمیز بودن زادآوری نیست.

انتقال زیر سایه استرس

برخی کارشناسان معتقدند، وضعیتی که ایران و کوشکی در روزهای اخیر برای انتقال به توران از سر گذراندند، به اندازه‌ای خطرناک بود که می‌توانست جان هر دو یوزپلنگ را بگیرد. امیر عبدوس، مدیر اداره حفاظت محیط‌زیست استان سمنان اما در گفت‌وگویی دیگر با مهر گفته بود: «از ۷۵ مورد انتقال یوزها در جهان تا به حال ۲۵ مورد تلف شده و ریسک زیادی در این پروژه‌ها وجود دارد.» استناد او اما به تحقیقی است که از اساس اشتباه ترجمه شده است.

ایمان معماریان درباره این تحقیق می‌گوید: «اصل تحقیق مربوط به مصاحبه از 75دامپزشک حیات‌وحش در دنیاست که از آنها در مورد جابه‌جایی یوزپلنگ پرسیده شده که 24درصد آنها اعلام کردند حداقل یک‌بار در طول مدتی که با یوز کار کرده‌اند، شاهد مرگ آن در فرایند بیهوشی و جابه‌جایی بوده‌اند. درحالی‌که تاکنون هزاران هزار جابه‌جایی یوز در دنیا صورت گرفته است. بیشترین تلفات (20درصد) نیز مربوط به تراست حیات‌وحش در معرض خطر آفریقای جنوبی (EWT) است که به‌عنوان مشاور در ایران از آن یاد می‌کنند. یکی از اعضای این تراست چندی پیش در یک ای‌میل از جریان انتقال یوزها به سمنان ابراز بی‌اطلاعی کرد. دامپزشکان اروپایی و آمریکایی که در این تحقیق شرکت کرده‌اند معتقدند به‌صورت کلی مرگ‌ومیر در انتقال پستانداران بزرگ جثه حتی آن‌هایی که پیچیدگی‌های بیشتری نسبت به یوزپلنگ دارند، به هیچ عنوان نباید بالای 2درصد باشد. عوامل متعددی در ایجاد این تلفات دخیل هستند که یکی از مهم‌ترین آنها (66.7درصد موارد تلف شده) مربوط به استرسی است که حیوان پیش از بیهوشی تحمل می‌کند. سپس عواملی مانند هایپرارمی، هایپوکسی (نرسیدن اکسیژن به مغز)، جعبه انتقال غیراستاندارد و تزریق با دوز بالای آنتی دوت یا از مسیر تزریق اشتباهی که برای به هوش آوردن حیوان استفاده می‌شود منجر به مرگ‌ومیر یوزها در فرایند جابه‌جایی شده است.

زیستگاه زادآور؟

ایمان معماریان که در آفریقای جنوبی تحصیل و کار کرده است، با اشاره به اینکه تاکنون هیچ تجربه‌ای در دنیا برای انتقال موفق یوزپلنگ از اسارت به نیمه اسارت و انتقال به طبیعت به‌دست نیامده است در واکنش به انتقال یوزهای پردیسان به پارک ملی توران  گفت: تجربه‌های بسیار محدود در نامیبیا که طبیعتی به‌معنای واقعی محافظت شده‌تر نسبت به ایران دارد، گزارش شده است. یکی از دلایل‌رو به انقراض رفتن یوزها در دنیا کاهش تنوع ژنتیک آنهاست. با حذف کوشکی و دلبر برای زادآوری، بخشی از تنوع ژنتیک از بین می‌رود. از سوی دیگر تاکنون در منطقه توران هیچ تحقیقی در مورد وضعیت جمعیت یوزپلنگ انجام نشده است. بنابراین این سؤال به‌صورت جدی مطرح است که با زنده‌گیری یک یا دو یوزپلنگ نر از منطقه توران چه تضمینی وجود دارد که به جمعیت طبیعی و پویای یوزپلنگ‌های آزاد آسیب وارد نمی‌شود؟ مهم‌ترین اقدامی که می‌تواند آینده یوزها را تضمین کند، ذخیره‌سازی «گامت» از هر تعداد یوزپلنگ است. چون گامت‌ها تنوع ژنتیک این گونه را حفظ می‌کنند.

در واکنش به این نقدها، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان سمنان، پارک ملی توران را زیستگاه اصلی و البته تنها زیستگاه زادآور یوز آسیایی در ایران و جهان اعلام کرده است. دوستداران حیات‌وحش و مسئولان محیط‌زیست استان‌های یزد و منطقه خراسان نیز همین نظر را دارند. اما ایمان معماریان، متخصص حیات‌وحش و دامپزشک معتقد است: زیستگاه ربط چندانی به موفقیت پروژه‌های تکثیر در اسارت ندارد. شاید اگر بتوان به نسل سوم از گونه‌های تکثیر شده در اسارت رسید، بتوان در مورد زیستگاه آن هم پس از تحقیق بسیار با هدف تطابق حیوان با محیط تصمیم گرفت. این کار نیز شرایط خاص خود را دارد. حیوان باید بتواند خودش شکار کند و هرگز انسان را نبیند. این چشم‌انداز نیز تاکنون در دنیا به‌دست نیامده است. بدین‌ترتیب زمانی که تکثیر در اسارت در پردیسان شروع شد، شانس زادآوری 30درصد بود که می‌شد به 90درصد افزایش داد. اما با انتقال یوزها به پارک ملی توران و کاهش مانیتورینگ این شانس از دست‌می‌رود.