میزبانی از مهاجمان در طبیعت ایران
سنبل آبی در حال نابود کردن زیستگاه انزلی است، لاک‌پشت پشت‌نرم چینی غذای گونه‌های بومی میانکاله را می‌بلعد، ماهی تیلاپیا سر از تالاب هورالعظیم درآورده و با انواع فاضلاب‌های کشاورزی، شهری و صنعتی خود را سازگار کرده و در حال تکثیر است، ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز در زیستگاه هزاران‌ساله‌اش در حال باختن به ماهی قزل‌آلای رنگین کمانی است. اینها مثال‌هایی از دستکاری انسان در طبیعت است که خواسته و ناخواسته منجر به از بین رفتن گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری می‌شود؛ پدیده‌ای که به آن حضور گونه‌های مهاجم می‌گویند.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری، دیروز روزجهانی حیات وحش بود و شعار امسال این روز «پایداری تمام اشکال حیات روی زمین» است. یعنی تمام گیاهان و جانواران وحشی که جزئی از تنوع زیستی محسوب می‌شوند را باید حفاظت کرد، اما در زیستگاه اصلی‌شان! خروج هر گونه جانوری و گیاهی از زیستگاه همیشگی خود می‌تواند مرگ و نیستی را برای زیستگاه میزبان به همراه داشته باشد.
مبارزه نظامی با گیاه مهاجم
تالاب انزلی در محاصره گونه‌های مهاجم سنبل آبی و آزولاست؛ گیاهانی که ذاتا متعلق به این اقلیم نیستند و با اشتباه انسان سر از این تالاب درآورده و در حال خفه‌کردن این اکوسیستم ارزشمند تالابی هستند.
گونه مهاجم که از زیستگاه اصلی خود خارج شده است، می‌تواند علاوه بر وارد آوردن خسارت اقتصادی به انسان، سلامت گونه‌های بومی ازجمله انسان را نیز در معرض خطر قرار دهد. اما در خارج‌کردن گونه‌ها از زیستگاه اصلی خود و واردکردن آنها به زیستگاهی دیگر، انسان به‌صورت ارادی و غیرارادی مؤثر است.
مسعود باقرزاده کریمی، مدیر اکوسیستم‌های تالابی سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره گونه‌های مهاجم می‌گوید: در نظام خلقت هیچ گونه گیاه و جانوری بدون حکمت و باطل آفریده نشده است؛ به شرطی که در محل اصلی خود قرار داشته باشد. وقتی این گونه‌ها از محل اصلی و اولیه خود جابه‌جا می‌شوند، رفتارها و فرایندهای فیزیولوژیک ناشناخته‌ای از خود نشان می‌دهند که گونه‌های محلی و منطقه‌ای نمی‌دانند با گونه جدید چگونه باید تعامل کنند. در نتیجه گونه جدید کارکرد تهاجمی پیدا می‌کند.
موضوع گونه‌های مهاجم در طبیعت به اندازه‌ای پیچیده و مهم است که برای مدیریت وضعیت گونه‌های مهاجم در جهان، کنوانسیون SITES یا «منع نقل و انتقال گونه‌ها» راه‌اندازی شد. در این کنوانسیون ضوابط بسیار سختگیرانه‌ای برای جابه‌جا نشدن گونه‌ها حتی برای اجرا در داخل کشورها تدوین شده است.
به گفته مسعود باقرزاده کریمی، گونه‌های مهاجم رفتار متفاوتی نسبت به زادگاه اولیه خود نشان می‌دهند و نمی‌توان آنها را مهار کرد. موش‌هایی که در جوی‌های تهران جولان می‌دهند، موش‌های نروژی هستند و با کشتی به ایران آمده‌اند. سوسک‌هایی که در مزارع سیب‌زمینی اردبیل به محصولات صدمه وارد می‌کنند متعلق به کلرادو در آمریکا هستند. درحالی‌که طبیعت هر کشور با آفت‌های خود طی زمان طولانی سازگاری پیدا کرده است و نسبت به آنها مقاوم شده، ولی وقتی گونه جدید به منطقه‌ای که زیستگاهش نبوده وارد شود، مانند یک آفت جدید عمل می‌کند و گیاه نیز توانایی مقاومت خود در برابر این آفت و هجوم را از دست می‌دهد.
سنبل آبی، خطرناک‌ترین گونه گیاهی مهاجم دنیاست که از آمریکای جنوبی به ایران راه یافته است. سنبل آبی یا نیلوفر آبی که به «شیطان زیبا» معروف است، متأسفانه مورد اقبال خانواده‌ها قرار گرفته است. این در حالی است که این گونه‌ها می‌توانند به محیط‌زیست آسیب وارد کنند. مدیرکل اکوسیستم‌های تالابی سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره گونه مهاجم سنبل آبی می‌گوید: هنوز مشخص نیست این گیاه چگونه وارد ایران شده است، چون معمولا ردیابی نحوه ورود گونه مهاجم به کشورها سخت است. ولی می‌تواند همراه مسافر، کشتی‌های باری و... به سایر نقاط جهان مهاجرت کرده باشد. گونه مهاجم سنبل آبی به‌شدت مهاجم است و در تالاب انزلی میزان تبخیر آب از سطح را تا 13برابر افزایش می‌دهد. همچنین امکان نفوذ نور و تولید اکسیژن در لایه‌های زیرین آب را هم از بین می‌برد. ضمن آنکه یک گیاه مهاجم سمی است که به سرعت تکثیر می‌شود و کافی است قسمتی از آن در آب قرار بگیرد و آن‌وقت بدون وقفه رشد کند. براساس مطالعات، سنبل آبی از طریق فلوریدا در سال1900 به آب‌های آمریکا راه پیدا کرد. مبارزه با این گیاه از سال1910 تا سال1950 به شکل فراگیر انجام شد که به نتیجه نرسید؛ چون سازمان دولتی حفاظت از محیط‌زیست ایالات متحده آمریکا، توان انجام این کار را به‌دلیل گسترش سریع و حجم زیاد این گیاه نداشت. در نتیجه کار مبارزه از سال1950 به ارتش آمریکا واگذار شد. مسعود باقرزاده کریمی، مدیرکل اکوسیستم‌های تالابی سازمان حفاظت محیط‌زیست، در ارتباط با وضعیت مقابله با گیاه مهاجم سنبل آبی در تالاب انزلی می‌گوید: در انزلی، مردم برای نابودی این گیاه و برچیدن آن از تالاب همراهی می‌کنند. درحالی‌که شاید بتوان در مراحل اولیه ورود گونه‌های مهاجم، با آنها مقابله کرد، ولی درصورت گسترش آنها در زیستگاه، کار مقابله با مهاجمان بسیار دشوار می‌شود.
حمله لاکپشتهای نینجا
گونه‌های تزئینی حیوانی نیز همین شرایط را دارند. مار پیتون که اخیرا به ایران وارد شده، در آمریکا گونه مهاجم شناخته می‌شود. این گونه‌ها نیز می‌توانند ناقل بیماری باشند و حتی موجودات بومی را هم از بین می‌برند. متخصصان حیات وحش توصیه می‌کنند که مردم جانوران غیربومی را خریداری نکنند. دلیل آنها این است که خریداران آن گونه‌های غیربومی، پس از مدتی تصور می‌کنند بهترین راه، رها‌کردن موجود زنده در طبیعت است؛ درحالی‌که این اقدام از اساس اشتباه است و منجر به آسیب‌رساندن به طبیعت می‌شود.
هانیه غفاری، متخصص محیط‌زیست که سال‌ها بر خزندگان در ایران تحقیق کرده است، می‌گوید: از مهم‌ترین گونه‌های مهاجم در ایران، انواع لاک‌پشت‌ها هستند. از میان آنها لاک‌پشتی که به لاک‌پشت گوش قرمز معروف است، جدی‌ترین گونه جانوری مهاجم در کشور است. به گفته او، این حیوان دو لکه قرمز در دوطرف سر و نزدیک چشم‌هایش دارد. این حیوان در لیست 100گونه مهاجم اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت IUCN قرار گرفته و به هر منطقه‌ای که وارد شود قدرت سازگاری بالا دارد، به سرعت نیز زادآوری می‌کنند و می‌تواند به گونه‌های بومی و انسان آسیب برساند.
لاکپشتهای گوش‌قرمز چند سال است سر از خریدهای شب عید ایرانی‌ها درآورده‌اند و این اواخر نیز با لاک رنگ‌شده به جای کادوی ولنتاین در بازار رد و بدل می‌شد. لاک‌پشت گوش قرمز اما اگر سر از طبیعت درآورد، برای همه زیستگاه‌های کشور زیانبار است.
هانیه غفاری، خزنده‌شناس می‌گوید: این گونه مهاجم حتی برای لاکپشتهای برکه‌ای خزر و لاکپشتهای اروپایی که به‌عنوان گونه‌های بومی در ایران شناخته می‌شوند، تهدید هستند. بنابراین از بین رفتن این گونه پیش از ورود به طبیعت، بهترین اتفاقی است که برای مراقبت از حیات‌وحش کشور می‌توان انجام داد. لاک‌پشت مهاجم گوش‌قرمز معمولا همراه با رشد به غذای بیشتری نیاز دارد، بنابراین آب را بیشتر کثیف می‌کند و بعد از مدتی منجر به بوگرفتن محیطی می‌شود که از آن نگهداری شده است. در نتیجه خریداران از نگهداری این گونه خسته می‌شوند و آن را در نزدیک‌ترین رودخانه یا زیستگاه آبی رهاسازی می‌کنند. این فرایند در همه‌جای دنیا باعث رهاسازی این گونه مهاجم به طبیعت شده است. لاک‌پشت پشت‌نرم چینی که به نینجا معروف است، به سرعت با محیط سازگار می‌شود، ولی منابع غذایی و بقیه نیازهای حیاتی لاکپشتهای برکه‌ای کشور را پیروزمندانه تصاحب می‌کند.
به گفته هانیه غفاری به‌تدریج این گونه بومی از زیستگاه‌های خود حذف خواهد شد. هم‌اکنون در اطراف تهران، دریاچه شورمست به لاک‌پشت گوش‌قرمز آلوده‌شده که منجر به مشکلات زیاد برای زیستگاه شده است. مردم شهرهای بزرگ نمی‌دانند که به ناگهان پدیده گونه مهاجم معضل غیرقابل حل در طبیعت خواهد شد. لاک‌پشت لاک‌نرم چینی که هم‌اکنون سر از میانکاله هم درآورده است، چند سال پیش توسط مردم در خرید شب عید به‌عنوان حیوان خانگی خریداری می‌شد و هنوز هم مشخص نشده است این گونه مهاجم، چگونه سر از حوضچه‌های پرورش ماهی در شمال کشور درآورد و در نهایت راهی میانکاله شد.
عملیات غیرممکن
به‌دلیل فرایند خودپالایی طبیعت، درصورت قطع ورود آلودگی به یک زیستگاه، می‌توان انتظار داشت که پس از مدتی محیط‌زیست منطقه احیا شود اما در مورد گونه‌های مهاجم اصلا اوضاع به این ترتیب نیست. هانیه غفاری خزنده‌شناس و متخصص محیط زیست با اشاره به برگزاری کارگاه آموزشی برای اهالی اطراف میانکاله برای مقابله با لاک‌پشت چینی مهاجم می‌گوید: چند سال بعد از ورود یک گونه مهاجم به یک منطقه، با یک معضل اساسی مواجه می‌شویم چون به سرعت تکثیر پیدا می‌کند و جمع‌آوری آن از محیط‌زیست بسیار دشوار و تقریبا می‌توان گفت غیرممکن می‌شود. متولیان حفاظت از منطقه از مردم خواسته‌اند که این گونه را هرجا دیدند از بین ببرند. ورود لاک‌پشت گوش قرمز به کل اتحادیه اروپا ممنوع است. چون آنها می‌دانند آسیب این گونه برای محیط‌زیست چه میزان است. در ایران اما گونه مهاجم چینی به‌صورت غیرقانونی به کشور وارد می‌شود و به فروش می‌رسد، و وضعیت را به جایی رسانده است که حالا حذف آن از طبیعت ایران هزینه مالی و انسانی زیادی می‌خواهد که با توجه به شرایط کشور، امکان تأمین آن وجود ندارد. بهترین اقدام در برخورد با گونه‌های مهاجم، نخریدن آنهاست. چون تا زمانی که تقاضا برای خرید گونه‌های گیاهی و جانوری مهاجم در کشور وجود دارد، عرضه نیز برقرار است. غفاری توصیه می‌کند: «فارغ از غیرقانونی بودن ورود و عرضه گونه‌های مهاجم در کشور باید به آسیب‌پذیربودن گونه‌های بومی کشور در تنازع برای بقا با گونه‌های مهاجم نیز اندیشید.» حیات وحش دارای ارزش‌های ذاتی، ژنتیک، اقتصادی، علمی، آموزشی و حتی تفریحی و زیبایی‌شناسی است؛ به شرط آنکه با خروج از زیستگاه اصلی خود به گونه‌ای مهاجم برای طبیعت و زیستگاه‌های ایران و جهان تبدیل نشده باشد.
