نابودگران فوک خزری

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری؛ آلودگی‌های گسترده خزر دامان فوک‌های خزری را نیز گرفته است. این‌گونه در حال انقراض حیات‌وحش، گرفتار توسعه‌طلبی‌های 5کشور حاشیه دریای خزر شده است؛ روس‌ها در شمال صیدشان می‌کنند و با کشتی‌های یخ‌شکن محل زادآوری آنها را نابود می‌کنند و در سایر نقاط آلاینده‌های شهری، کشاورزی و صنعتی دست در دست پدیده تغییر اقلیم کمر همت به انقراض آنها بسته‌اند. تحقیقات علمی نشان می‌دهد که عواملی همچون تغییرات آب‌وهوایی، سموم ارگانو کلره، عوامل انگلی و باکتریایی و وضعیت بد تغذیه‌ای، عرصه را برای فوک‌های در حال انقراض خزری که ذاتا انسان‌گریز هستند، تنگ کرده است.

براساس آخرین سرشماری در سال ۲۰۱۶، جمعیت فوک‌های خزری به ۷۰هزار مورد رسیده است. این در حالی است که جمعیت این‌گونه حداقل در اوایل قرن گذشته بیش از یک میلیون برآورد شده بود.

فوک‌ها بخشی از زندگی‌شان را در سواحل سپری می‌کنند. با عقب رفتن آب و به هم خوردن شرایط سواحل که در سال‌های اخیر در ایران به‌شدت رخ داده است، زیستگاه این فوک‌ها دستخوش تغییر شده است.

امیر شیرازی، مدیر مرکز حفاظت فوک خزری در مورد مخاطرات پیش روی فوک‌های خزری می‌گوید: با عقب رفتن آب، بخشی از رسوبات غیرماسه‌ای به سطح زمین می‌آید و از آنجا که فوک‌ها زمین‌های ماسه‌ای را برای استراحت انتخاب می‌کنند، دیگر به این سواحل باز نخواهند گشت. سال‌های زیادی است که فوک‌ها به همین دلیل به سواحل خزر نمی‌‌آیند. دست‌اندازی بیش از حد به سواحل، باعث شده که هیچ جای بکر و امنی برای فوک‌ها در سواحل ایرانی خزر باقی نماند؛ حتی سواحلی مانند میانکاله و آشوراده که روزگاری خلوت بود نیز به‌دلیل تردد زیاد گردشگر و صیاد برای فوک‌های خزری مناسب نیست.

تغییرات اقلیمی در حال تغییر دادن شرایط زیست در تمامی نقاط کره زمین است و فوک‌های خزری نیز از تغییرات اقلیمی بی‌نصیب نمانده‌اند. مدیر مرکز حفاظت فوک خزری با اشاره به اینکه تغییرات اقلیمی زندگی فوک‌های خزری را به مخاطره خواهد انداخت، می‌گوید: با گرم شدن هوای کره زمین، بخش یخ‌زده شمال خزر در زمستان‌ها آب می‌شود و فوک‌های خزری امکان تولیدمثل و نگهداری از توله‌های خود را از دست می‌دهند. تردد کشتی‌های یخ‌شکن نیز این زیستگاه یخی را ناامن و کوچک‌تر از همیشه کرده است. پررنگ شدن حضور پالایشگاه‌های نفت در سواحل شمال خزر باعث شده فوک‌ها سواحل دیگری را برای زادآوری انتخاب کنند و از آنجا که پوست بدن فوک‌ها سفید است، زادآوری در پهنه‌های ماسه‌ای آنها را در برابر دشمنان طبیعی آسیب‌پذیر می‌کند. فوک‌ها نمی‌توانند در جایی غیر از پهنه‌های یخی خود را استتار کنند. همچنین توله‌های فوک خزری در 2‌ماه اول زندگی، نمی‌توانند شنا کنند.

مسئولیت انقراض با کیست؟

فوک خزری یکی از پستانداران کمیاب آبزی دنیاست که فقط در دریای خزر و رودخانه‌های منتهی به آن زندگی می‌کند. این‌گونه به‌دلیل صید بی‌رویه و به هم خوردن شرایط زیستی و کاهش شدید جمعیت، نیازمند حمایت بین‌المللی است.

جمعیت این‌گونه ارزشمند در آب‌های سرزمینی ایران نیز به‌شدت کاهش یافته که یکی از نشانه‌های آن کم شدن تعداد فوک‌های گرفتار در تور صیادان است. در فصل صید سال‌های قبل، روزانه گرفتار شدن تعدادی از فوک‌های خزری در تور صیادان گزارش می‌شد اما در فصل صید امسال (از ۱۵ مهرماه تاکنون) به دام افتادن فقط ۴ مورد از این‌گونه آبزی مشاهده شده است.

مرکز حفاظت فوک خزری ایران بیش از یک دهه است که اقدام به امداد و نجات فوک‌های آسیب‌دیده، فرهنگسازی و آموزش به ماهیگیران و افراد بومی و پژوهش در این زمینه می‌کند. این مرکز با کمک مرکز «لنی هارت» اقدامات حفاظتی را توسعه می‌دهد.

در سال ۲۰۱۸ به همت این مرکز و جمع‌آوری امضای الکترونیکی، کمپینی برای توقف شکار فوک راه‌اندازی شد و به‌مدت یک‌سال این‌گونه در روسیه صید نشد. در همان یک‌سال جان حدود ۶ هزار فوک خزری نجات یافت. بعد از آن قزاقستان به‌عنوان مهم‌ترین کشور برای زاد و ولد فوک خزری، ‌درخواست راه‌اندازی مرکزی مشابه ایران را برای حفاظت از این‌گونه ارائه کرد و هم‌اکنون ۳ مرکز امداد و نجات فوک خزری در کشور‌های حوزه دریای خزر (ایران، داغستان روسیه و قزاقستان) به کمک سازمان‌های مردم‌نهاد احداث شده است.

این نهاد‌ها برای کند شدن روند انقراض فوک خزری به دولت‌های منطقه مشورت می‌دهند اما به گفته مدیر مرکز حفاظت فوک خزری، جلسات حفاظت از حیات‌وحش در خزر جنبه نمایشی دارد.

امیر شیرازی با تأکید بر اینکه هر 5کشور حاشیه خزر مسئول نابودی این‌گونه در حال انقراض حیات‌وحش هستند، می‌گوید: «قوانین درستی در حفاظت از فوک خزری حاکم نیست و جلسات هر ساله به‌صورت فرمایشی دور هم برگزار می‌شود و تصمیمات ضمانت اجرایی ندارد؛ به‌خصوص از سوی کشور روسیه که حدود 80درصد از آب دریای خزر از حوضه آبریز این کشور وارد خزر می‌شود. کشورهای خزری باید شرایط اضطراری کنونی را درک کنند. فوک خزری در فهرست قرمز IUCN قرار دارد، ولی روسیه این فهرست را قبول ندارد و هر ساله اجازه شکار فوک را به صیادان روسی می‌دهد. از سوی دیگر عدم‌هماهنگی بین سازمان‌های داخلی شیلات و سازمان حفاظت محیط‌زیست باعث می‌شود، شیلات از شرایط اکولوژیک و در خطر فوک خزری مطلع و در جلسات بین‌المللی در حفاظت از این‌گونه موفق نباشد.»

گمانه‌های زیادی برای تعیین علت مرگ‌ومیر دسته‌جمعی فوک‌های دریای خزر در سال‌های 2007، 2002، 2000، و 1997زده شده است اما دلیل همیشگی و ثابت برای به مخاطره افتادن جان فوک‌های خزری، حجم بالای آلودگی است که وارد خزر می‌شود.

این آلودگی‌ها به گفته امیر شیرازی به کل دریای خزر آسیب وارد می‌کند. کشورهای آذربایجان و قزاقستان فعالیت نفتی زیادی دارند که همین فعالیت‌ها، آسیب به فوک خزری را تشدید می‌کند. پسروی آب، آلاینده‌ها را به رسوبات منتقل می‌کند و مواد آلاینده باعث ایجاد مسمومیت مزمن و ضعف سیستم ایمنی در بدن فوک‌های خزری می‌شود. در این شرایط فوک‌ها با کمترین بیماری مسری می‌توانند تلفات سنگین بدهند.

براساس مطالعات انجام شده بر جمعیت فوک خزری، آلودگی‌های دریای خزر به‌ویژه در رسوبات، می‌تواند فوک‌های خزری را تضعیف کند و مانند سال 2000جان حداقل 10هزار فوک را با ویروس «دیستمپر» بگیرد. این درحالی است که تلفات این بیماری زیاد نیست. عامل اصلی مرگ‌ومیر در فوک‌ها نیز میزان بالای آلاینده‌هاست. اگر بیماری در میان آبزیان خزر فراگیر شود، جان 70هزار فوک خزری درخطر خواهد بود. به گفته مدیر مرکز حفاظت از فوک خزری، سالانه تعداد زیادی از فوک‌های خزری بر اثر شکار، بیماری‌ها و آلاینده‌های شهری و صنعتی تلف می‌شوند و انتظار می‌رود با تداوم این روند، 5تا 10سال آینده نسل فوک خزری منقرض شود.

شانس فوک‌ها

هنوز مشخص نیست که 12هزار پرنده در میانکاله، به چه دلیلی جانشان را در هفته‌های اخیر از دست داده‌اند اما از روی خوش‌شانسی، فوک‌های خزری، در این فصل در سواحل جنوبی خزر حضور ندارند. امیر شیرازی، دامپزشک در پاسخ به این سؤال که آیا علت نامشخص مرگ پرندگان مهاجر، می‌تواند برای فوک‌های خزری نیز آسیب‌زا باشد، می‌گوید: فوک‌ها در این فصل برای زادآوری روی یخ‌ها به شمال مهاجرت می‌کنند و می‌توان گفت شانس آورده‌اند. به اعتقاد برخی از متخصصان که لاشه‌های حیوانات را مطالعه کرده‌اند احتمال مرگ بر اثر بیماری «وبای ماکیان» وجود دارد. این بیماری بین انسان، فوک‌ها و پرندگان مشترک است. اگر بوتولیسم عامل مرگ پرندگان بود، باید شاهد تلفات ماهیان نیز می‌بودیم. البته این اظهارنظر هنوز صددرصد به تأیید نرسیده است. وجود فلزات سنگین همچون سرب، جیوه و کادمیوم باعث کاهش توان سیستم ایمنی در پستانداران می‌شود. فوک‌ خزری نیز به‌عنوان تنها پستاندار دریایی خزر، از این آسیب در امان نیست. به گفته مدیر مرکز حفاظت فوک خزری، طیف وسیعی از آلاینده‌ها زندگی آبزیان را در دریای خزر به خطر می‌اندازند. متأسفانه دریاچه خزر زباله‌دان کشورهای حاشیه‌‌ خزر شده و از ایران که سموم کشاورزی منسوخ همچون سم DDT مورد استفاده قرار می‌گیرد و به دریای خزر وارد می‌شود، تا روسیه، آذربایجان و قزاقستان که به‌دلیل استحصال نفت، ضایعات و مواد نفتی را به دریای خزر می‌ریزند، همگی در حال تخریب محیط‌زیست خزر هستند. به گفته او، گردش آب در دریای خزر به‌گونه‌ای است که آلاینده‌ها به تمامی نقاط منتقل و درنهایت در جنوب شرق دریا، یعنی در خلیج گرگان تجمیع می‌شوند. براساس بررسی‌ها فلزات سنگین همچون سرب، روی و جیوه نیز در نمونه رسوبات دریای خزر یافت می‌شود که وجود این سموم، هشداری برای سلامت انسان است؛ چراکه بخشی از جیره غذایی انسان‌ها از همین دریای خزر تامین می‌شود.