1000هزار میلیارد تومان یارانه پنهان کجا می‌رود

به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از اعتماد، هرچند دولت برای صرفه‌جویی در این منابع و سپس تزریق دوباره آنها، نیاز به تصویب قانونی جدید در مجلس دارد اما حتی اگر ساده‌ترین جواب آن حمایت از اقشار کم درآمد جامعه باشد، می‌توان انتظار داشت که لااقل بخشی از مشکلات گروه‌هایی که تحت فشار شدید اقتصادی قرار گرفته‌اند، کاهش یابد.

اگر پرداخت یارانه نقدی به دلیل اثر مستقیمی که بر زندگی مردم و برخی شاخص‌های اقتصادی دارد، در طول سال‌های گذشته، بیشترین توجه را به خود جلب کرده، اما وقتی صحبت از بررسی نقش یارانه‌ها در اقتصاد ایران می‌شود، ماجرای بسیار پیچیده‌تر پرداخت‌های ماهانه است. در طول 9 سال گذشته، دولت، سالانه حدودا 42 هزار میلیارد تومان یارانه نقدی به مردم پرداخت کرده که با یک اصلاح محدود این رقم 10 هزار میلیارد تومان کاهش خواهد یافت. اصل ماجرای پرداخت یارانه از سوی دولت اما نه به پرداخت‌های نقدی که به یارانه‌های پنهان اختصاص دارد، جایی که بر اساس برآوردهای مجلس شورای اسلامی، ‌رقم آن به بیش از 1000 هزار میلیارد تومان می‌رسد و این عدد عجیب هرساله از سوی دولت به بخش‌هایی مانند انرژی تزریق شده است.

روی مثبت تحریم‌ها

با خروج ایالات متحده امریکا از برجام، دولت ترامپ بار دیگر دور جدیدی از تحریم‌های اقتصادی را علیه ایران فعال کرد که هدف اصلی آن محدود کردن منابع درآمدی دولت بود. وابستگی قابل توجه بودجه به درآمدهای نفتی باعث شد، نوک پیکان تحریم‌های جدید امریکا به سمت فروش نفت ایران در بازارهای جهانی نشانه رود و به این ترتیب میزان درآمدی که ایران از فروش نفت خود به دست می‌آورد، بسیار پایین‌تر از اعداد سال‌های گذشته است.

هرچند این فشار همه‌جانبه، دولت را در پیگیری امور عمرانی و حتی جاری خود با مشکلات جدی مواجه کرد اما در عین حال یک اثر مثبت نیز داشت و آن بازگشت به مشکلات داخلی اقتصاد و تلاش برای حل کردن آنها بود. در گام نخست، ‌حمایت از صادرات غیرنفتی به عنوان گزینه مهم کشور در کاهش فشار درآمدهای ارزی پیگیری شد که افزایش وزنی این صادرات در ماه‌های گذشته نشان می‌دهد که این برنامه لااقل در ابعادی مثبت بوده است. در گام دوم اما حرکت به سمت کاهش هزینه‌های بی‌دلیل دولتی پیگیری شد. دولت ایران که برای دوران طولانی متکی به درآمد نفت بوده، در بسیاری از دوراهی‌های اقتصادی ترجیح داده به جای واقعی کردن قیمت‌ها، برای کاهش فشار بر مردم، یارانه پرداخت کند که این مساله نه تنها مشکلی را حل نکرده که پازل اقتصاد ایران را هرسال پیچیده‌تر از گذشته کرده است. اگر طرح هدفمندی یارانه‌ها را نخستین گام نهادهای تصمیم‌گیر برای اصلاح این روند در نظر بگیریم، عملکرد این قانون در 9 سال گذشته نشان می‌دهد که یا این قانون از ابتدا، با اصولی اشتباه تصویب شده یا لااقل در این سال‌ها نتوانسته به سمت اهداف کلان خود حرکت کند. آنچه که در سال 89 کلید خورد، برنامه‌ریزی برای اصلاح قیمت حامل‌های انرژی و استفاده از منابع درآمدی این طرح برای پرداخت یارانه نقدی بود. هرچند در ابتدا افزایش قیمت بنزین و سایر حامل‌ها توانست منابع درآمدی جدیدی را پیش روی دولت قرار دهد، اما در عمل با ثابت ماندن قیمت‌ها برای دورانی طولانی، این درآمد افزایش نیافت و با توجه به بالا بودن نرخ تورم در اقتصاد ایران، از سویی هزینه تولید و عرضه حامل‌های انرژی افزایش یافت و از سوی دیگر، یارانه نقدی پرداختی به مردم نیز روز به روز ارزش خود را از دست داد.

هزینه ثابت ماندن نرخ‌ها

در سال‌های گذشته هر بار که بحث از افزایش قیمت حامل‌های انرژی مطرح شده، مخالفان با استناد به شرایط خاص اقتصادی کشور و افزایش نارضایتی میان مردم، اجرای آن را به آینده‌ای نامعلوم ارجاع داده‌اند. اگر توقف افزایش قیمت‌ها، در کوتاه‌مدت به حمایت دستگاه‌های اجرایی از مردم تفسیر شده، در عمل هزینه‌ای که مردم برای این ثبات پرداخت کرده‌اند بسیار بیشتر بوده است و در میان هزینه‌ای که از جیب اقشار کم درآمد رفته، بسیار بالاتر از پولدارهاست.

آمارها نشان می‌دهد که دولت در طول سال حدودا 1300 هزار میلیارد تومان یارانه می‌دهد که با حذف یارانه‌های بودجه‌ای و مشخص، ‌عددی که به یارانه‌های پنهان می‌رسد، حدودا 1000 هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود. اگر اعداد متفاوتی که در این زمینه ارایه می‌شود را کنار بگذاریم، حداقل نیمی از این یارانه، ‌به سوخت و انرژی اختصاص می‌یابد و این یعنی انرژی در طول سال، بیش از 10 برابر کل یارانه نقدی که مردم پرداخت می‌شود، روی دست دولت خرج می‌گذارد.

اگر فرض را بر آن بگذاریم که پرداخت این حجم از یارانه در سال، هزینه‌ای بوده که دولت قبول کرده برای حفظ ثبات این بازارها پرداخت کند، تداوم این طرح با دو سوال مهم مواجه است. از سویی با محدود شدن منابع درآمدی تحت تاثیر تحریم‌های نفتی امریکا، امروز برای پرداخت این یارانه، ‌فشاری مضاعف به دولت ایران وارد خواهد شد و شاید تامین منابع مالی لازم برای تداوم آن، ‌فشاری جدی به منابع دولت در سایر حوزه‌ها وارد کند.

سوال دوم که تداوم اجرای این قانون به شکل فعلی را از نظر منطقی، با ابهام مواجه می‌کند، ‌هدف دولت از اجرای این طرح است. وقتی سوخت و انرژی یارانه دریافت می‌کنند، برای استفاده از این منابع باید مقدمات مصرف فراهم باشد و در چنین فضایی فردی که چند خودروی شخصی دارد، چند برابر افرادی که یک خودرو دارند از یارانه سوخت مصرف می‌کند و اقشار کم‌درآمد که هدف اصلی طرح‌های هدفمندی یارانه‌ها هستند و خودروی شخصی ندارند، عملا هیچ سهمی از این یارانه ندارند و همین روال در رابطه با یارانه انرژی مانند برق، آب و گاز نیز صدق می‌کند. به این ترتیب دولت تحت فشارهای شدید اقتصادی، سالانه هزاران میلیارد تومان یارانه می‌دهد و در عمل این پولدارها هستند که از یارانه استفاده کرده و کم درآمدها هیچ بهره‌ای از آن نمی‌برند.

ورود جدی مجلس به اصلاح قانون

با بالا گرفتن موج انتقادات از پرداخت بی‌اصول و قاعده یارانه پنهان در اقتصاد ایران، نهادهای مجری و تصمیم‌گیر نیز وارد بحث شدند و مقامات دولت و مجلس درباره لزوم تغییر در این فرآیند صحبت‌هایی را مطرح کردند. چند روز پس از انتشار گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره، یارانه پنهان، چند روز قبل نمایندگان مجلس نیز در جلسه غیر علنی به بررسی این طرح پرداختند و نظرات قاطع نمایندگان درباره لزوم ایجاد تغییر در این قانون نشان می‌دهد که پس از سال‌های طولانی، لااقل بررسی‌هایی جدید در راه خواهد بود. مهرداد لاهوتی، نماینده لنگرود در مجلس شورای اسلامی، در این باره گفت: در بررسی نظام پرداخت یارانه در اقتصاد ایران، باید میان دو موضوع یارانه نقدی و یارانه پنهان تفاوت قائل شویم. در بخش نخست مبلغ کل 42 هزار میلیارد تومان یارانه نقدی است که این عدد هم نیاز به اصلاح دارد، مجلس هم معتقد است که بحث حذف دهک‌های بالا، در دستور کار قرار بگیرد و اگر بناست حمایتی شود، ‌اقشار کم درآمد هدف اصلی آن باشند. وی ادامه داد: آنچه در بحث یارانه اهمیت جدی دارد، ‌یارانه پنهان است. برآوردها نشان می‌دهد که ما سالانه 1100 هزار میلیارد تومان یارانه پنهان داریم که بخش عمده آن به بنزین، گازوییل، برق و آب اختصاص می‌یابد اما سوال اینجاست که این یارانه تا چه حد در اختیار مصرف‌کننده نهایی قرار می‌گیرد.

به گفته لاهوتی، ‌در بخش بنزین، میزان بهره‌مندی از یارانه در دهک یک نسبت به دهک آخر، 17 برابر بیشتر است و در چنین سیستمی، ثروتمند بیشتر استفاده می‌کند. همین روال در سایر بخش‌ها نیز ادامه دارد و ثروتمندان در برق سه برابر، گاز دو و نیم برابر و دارو، 16 برابر اقشار کم درآمد از یارانه استفاده می‌کنند.

این نماینده مجلس با بیان اینکه باید یک جراحی در یارانه پنهان ایران صورت بگیرد، تشریح کرد: در جلسه غیر علنی مجلس، ‌تمام ابعاد این موضوع مورد بررسی قرار گرفت و همه به یک فهم مشترک رسیده‌اند که ادامه دادن این روال به صلاح نیست. همان حرفی که در سال 89 زده شد و به قانون هدفمندی رسید نیز اجرا نشده و نمی‌توان این روند را ادامه داد.

وی افزود: بر اساس قانون سال 89، ‌قید شده بود که قیمت انرژی باید در 5 سال به قیمت واقعی برسد که هیچ یک از دولت‌ها آن را پیگیری نکردند. قرار بود این پول صرف تقویت زیرساخت شود و مصرف انرژی صرفه‌جویی شود اما نشد. آمارها نشان می‌دهد که مصرف بنزین از 45 میلیون لیتر به 100 میلیون لیتر رسیده است و ما 4.5 برابر متوسط دنیا، انرژی مصرف می‌کنیم که این فاصله با کشورهای توسعه یافته بیشتر است. این موضوع مستقیما به مردم هم ربطی ندارد. تولید ماشین‌هایی که مصرف سوخت آنها بسیار بالاست، محدود بودن امکانات حمل و نقل عمومی و دیگر سیاست‌های تسهیل‌کننده در هدفمندی یارانه‌ها، موضوعاتی است که نهادهای تصمیم‌گیر باید برای آنها برنامه‌ریزی کنند. معصومه آقاپور عضو کمیسیون اقتصادی مجلس نیز به لزوم اصلاح نظام پرداخت یارانه در اقتصاد ایران اشاره کرد و گفت: با توجه به شرایط اقتصادی کشور و جنگی که علیه اقتصاد ما آغاز شده، هرگونه تصمیم در حوزه یارانه‌ها باید با رعایت تمام جوانب و بررسی کلیه هزینه‌ها انجام شود. به گفته وی حذف دهک‌های پردرآمد از فهرست دریافت‌کنندگان یارانه نقدی، گام نخست این فرآیند است که می‌تواند منابعی جدید در اختیار دولت قرار دهد و این روال ادامه خواهد یافت.

آقاپور با بیان اینکه بررسی‌ها درباره یارانه‌های پنهان آغاز شده اما هنوز هیچ طرحی در رابطه با آن نهایی نشده است، گفت: با توجه به اینکه یارانه پنهان، به اصلاح قیمت حامل‌های انرژی نیز مرتبط می‌شود، باید برای تصمیم‌گیری در این زمینه تمام شرایط را بررسی کرد. مجلس و دولت در این زمینه بررسی‌ها را ادامه خواهند داد تا اگر بناست تصمیمی گرفته شود، ‌با لحاظ کردن تمام جوانب باشد. نظرهای موافق با تغییر در ساختار پرداخت یارانه‌ها در طول ماه‌های گذشته از سوی دیگرنمایندگان نیز مطرح شده است. محمد حسن‌نژاد عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی گفته: سالیانه حدود 900هزار میلیارد تومان یارانه پنهان در کشور پرداخت می‌شود و یعنی برای هر ایرانی حدود 10 میلیون تومان یارانه پنهان وجود دارد که باید این رقم حذف شود. به‌دلیل پرداخت هزاران میلیارد تومان یارانه پنهان از جیب دولت، فشارهای تورمی به گروه‌های کم‌درآمد جامعه بیشتر از گروه‌های پردرآمد جامعه است، بنابراین منظور از حذف یارانه پردرآمدها حذف 45 هزار تومان نیست بلکه سوبسیدی که به اقشار پردرآمد اختصاص داده می‌شود، است.

عباس علی پوربافرانی نماینده نایین در مجلس نیز گفته: حذف یارانه نقدی پردرآمدها از دریافت یارانه می‌تواند رقم بالایی را برای منافع ملی کشور و فعال‌سازی بخش‌های تولیدی فراهم کند که ضرورت دارد دولت در این مسیر پیشروی داشته باشد و با اصلاح روند پرداخت یارانه در اقتصاد ایران می‌توان از یک سو، اجرای این طرح را عادلانه و از سوی دیگر تزریق منابع دولت به بخش‌هایی که نیازی به دریافت یارانه ندارند را متوقف کرد.

هرچند دولت هنوز طرح و برنامه‌ مشخصی در مسیر حذف یارانه پنهان یا اصلاح ساختار آن ارایه نکرده اما نظر مثبت مجلس به تغییر در فرآیند اجرای این قانون می‌تواند مقدمات ایجاد یک تغییر مهم را در این حوزه فراهم کند. برآوردهای نشان می‌دهد ارزش یارانه‌های انرژی ایران در 2018 معادل بیش از 15 درصد کل تولید ناخالص داخلی (GDP)، حدود ۶۸ میلیارد دلار بوده است که سهم بسیار بالایی از منابع مالی کشور را شامل می‌شود، منابعی که بخش قابل توجهی از آن را اقشار پردرآمد جامعه مصرف می‌کردند و حالا تحت تاثیر کاهش درآمدهای دولت، نوبت به بررسی دوباره آن و اصلاح در قانونی رسیده که اجرایش آب در هاون کوبیدن است.