جغرافیای سالمندی ایران

 با تغییر الگوی زندگی و کاهش فرزندآوری در خانواده‌های ایرانی، نرخ رشد جمعیت سالمند نسبت به رشد جمعیت زیر 15سال 2برابر افزایش یافته و در شرایطی که نرخ رشد جمعیت کل کشور از 1.3درصد فراتر نمی‌رود، نرخ رشد جمعیت سالمند به 3.4درصد می‌رسد. در این وضعیت، درصد جمعیت سالمند از سال 1355وارد روند صعودی شده و از 5.3درصد در این سال به 9.7درصد در سال گذشته رسیده، میانگین جهانی این شاخص 9.3درصد است. برآوردها حاکی از آن است که در سال 98، نسبت جمعیت سالمند به کل جمعیت کشور به 10درصد می‌رسد و جمعیت ایران یک قدم به دوره سالمندی نزدیک‌تر می‌شود. براساس آخرین آمارها، در پایان سال 1397جمعیت ایران 82میلیون و 84هزار نفر بوده که از این تعداد 7میلیون و 933هزار نفر بالاتر از 65سال داشته‌اند.

سالمندان شهرنشین

بررسی‌ها نشان می‌دهد ترکیب جمعیت ایران از سال55 تاکنون کاملا دگرگون شده و از نسبت 30درصد شهری و 70درصد روستایی در این سال، به نسبت 70درصد شهری و 30درصد روستایی رسیده است. در سایه این تغییر بنیادین، اکنون سه‌چهارم جمعیت سالمند کشور در مناطق شهری سکونت دارند. براساس آمارها در سال گذشته 73.3درصد سالمندان در مناطق شهری سکونت داشته‌اند و 26.7درصد آنها ساکن روستا بوده‌اند.

سبقت سالمندی زنان از مردان

در سال97، شاخص پیری، یعنی نسبت افراد 60ساله و بیشتر به‌ازای هر 100نفر جمعیت کمتر از 15سال به عدد 39.5رسید، درحالی‌که در سال 1355این رقم فقط 11.8 بود. به‌عبارت‌دیگر در سال55 به‌ازای هر 10نفر جمعیت کمتر از 15سال، 11.8سالمند در کشور وجود داشت اما در سال97 جمعیت سالمندان به ازای هر 100نفر جمعیت زیر 15سال به 39.5نفر رسید. نکته قابل‌توجه در این آمارها این است که فعلا شاخص پیری برای مردان به 38 رسیده اما این رقم برای زنان 42 است. این آمارها نشان می‌دهد جمعیت زنان ایرانی پیر از جمعیت پیرمردان ایرانی بیشتر است. نکته دیگر نیز پیرتر بودن جمعیت شهری نسبت به روستایی است که شاخص پیری آن به‌ترتیب 41 و 37 برآورد می‌شود. همچنین نسبت جنسی، یعنی نسبت تعداد مردان سالمند به ازای هر 100نفر زن سالمند، نشان می‌دهد در سال97 به‌ازای هر 100زن سالمند، 95مرد سالمند در کشور وجود داشته، این نسبت در مناطق شهری 97 و در نقاط روستایی 89 بوده است.

رکوردداران جمعیت پیر و جوان

آمارها حاکی از آن است که در سال1397، استان‌های تهران، خراسان رضوی و اصفهان بیشترین جمعیت سالمند را در خود جای داده‌اند و تهران با یک‌میلیون و 503هزار سالمند رکورددار بوده اما از نظر نسبت سالمندان هر استان به جمعیت آن، استان‌های گیلان (13.9)، مازندران (12درصد) و آذربایجان شرقی، همدان، مرکزی و اصفهان (11.1درصد) دارای بالاترین نسبت سالمندی بوده‌اند. در مقابل استان‌های سیستان و بلوچستان (4.9درصد)، هرمزگان (6.2درصد) و بوشهر (7.1درصد) کمترین تعداد سالمند را در مقایسه با جمعیت خود داشته‌اند. این مسئله از یک‌سو به الگوی فرزندآوری خانواده‌ها و از سوی دیگر به وضعیت مهاجرت جوانان بستگی دارد.

براساس برآورد انجام شده در سال97، بیشترین شاخص پیری در نقاط شهری به‌ازای هر 100نفر جمعیت زیر 15سال به‌ترتیب با 69، 58 و 56 سالمند به استان‌های گیلان، مازندران و تهران اختصاص داشته و کمترین آن با 12، 18 و 22 سالمند به استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کهگیلویه و بویراحمد مربوط بوده ؛ اما در مورد شاخص پیری در نقاط روستایی استان‌های گیلان، مرکزی و مازندران به‌ترتیب با داشتن 99، 85 و 67 سالمند به‌ازای هر 100نفر جمعیت زیر 15سال رکورددار بوده‌اند و در مقابل مناطق روستایی استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان و هرمزگان با شاخص پیری 13، 21 و 23نفر به ازای هر 100نفر جمعیت زیر 15سال، کمترین تعداد سالمند را داشته‌اند.

اشتغال و بیکاری سالمندان

در سال1397، نرخ مشارکت اقتصادی سالمندان در کل کشور 16.6درصد بوده و نرخ بیکاری آنها به 2.3درصد رسیده است. براساس آمارها، نرخ مشارکت اقتصادی سالمندان در مناطق شهری 12.7درصد با نرخ بیکاری 3.5درصد و در مناطق روستایی نرخ مشارکت اقتصادی 27.3درصد و نرخ بیکاری آنها 0.9درصد بوده است. این آمارها نشان می‌دهد جمعیت سالمند کشور با وجود اینکه از سن کار خارج شده‌اند، اما همچنان در بازار کار حاضر هستند. یکی از دلایل این اتفاق، نیاز سالمندان به تأمین هزینه‌های معیشت است که به‌ویژه در روستاها به‌دلیل ضعف نظام تأمین اجتماعی و پرداخت مستمری بازنشستگی بیشتر احساس می‌شود. از سوی دیگر نرخ بی‌سوادی سالمندان 51.1درصد است. در مناطق شهری 41.5درصد و در مناطق روستایی 77.9درصد سالمندان سواد خواندن و نوشتن ندارند و بر این اساس امکان حضور در مشاغل دفتری و اداری برای آنها مهیا نیست.

وضعیت مستمری سالمندان

هم‌اکنون دستگاه‌های متعدد دولتی، عمومی و مردم‌نهاد خدمات حمایتی، بیمه‌ای و غیربیمه‌ای به سالمندان ارائه می‌دهند که بخش عمده این مسئولیت بر عهده 6نهاد اعم از سازمان بهزیستی، کمیته امداد امام‌خمینی(ره)، تأمین اجتماعی، بیمه سلامت، صندوق بازنشستگی کشوری، صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر، صندوق بازنشستگی نیروهای مسلح و صندوق‌های بازنشستگی متعلق به بخش عمومی اعم از بانک‌ها و شهرداری‌هاست. آمارها نشان می‌دهد تا سال گذشته 64.4درصد از سالمندان کشور تحت حمایت این نهادها بوده‌اند؛ اما مابقی آنها هیچ نوع پوشش حمایتی نداشته‌اند. در این سال 24.7درصد از کل سالمندان کشور مستمری‌بگیر سازمان تأمین اجتماعی، 18.4درصد کمیته امداد امام‌خمینی(ره)، 11.3درصد صندوق بازنشستگی کشوری، 9درصد سازمان بهزیستی و یک‌درصد مستمری‌بگیر صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر بوده‌اند.

سالمندی در سایر کشورها

طبق اعلام بخش جمعیت اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل، با توجه به داده‌های چشم‌انداز جمعیت جهان، تعداد افراد سالمند 60سال و بیشتر در سال‌های اخیر در اکثر کشورها و مناطق جهان رشد قابل‌ملاحظه‌ای داشته و این رشد در چند دهه آینده همچنان افزایشی خواهد بود. براساس آمارهای بین‌المللی در سال2017 میلادی جمعیت سالمند جهان به بیش از 962میلیون نفر رسیده است که نسبت به سال1980 بیش از 2برابر افزایش داشته و پیش‌بینی می‌شود تعداد افراد سالخورده تا سال2050 نیز 2برابر شده و به 2.1میلیارد نفر برسد. بررسی‌ها نشان می‌دهد دوسوم افراد سالخورده جهان در مناطق درحال‌توسعه زندگی می‌کنند و رشدی سریع‌تر از افراد سالخورده در مناطق توسعه‌یافته دارند، به‌طوری‌که انتظار می‌رود در سال2050 از هر 10 فرد مسن در جهان، تقریبا 8نفر در مناطق درحال‌توسعه زندگی کنند. از دیگر سو با ادامه روند باروری و مرگ‌ومیر، پیری جمعیت جهان تسریع می‌شود و سهم افراد سالمند از جمعیت جهانی که از 5درصد در سال1960 به 9درصد در سال2018 افزایش یافته، در سال2050 به 16درصد خواهد رسید.