عروسکان قربانی

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از همشهری، تصاویر مربوط به این اتفاق، با سرعت بسیار در شبکه‌های اجتماعی بازنشر داده شد و واکنش کاربران این شبکه‌ها و مسئولان کشور را برانگیخت. در بین مسئولان، ابتدا معصومه ابتکار، معاون امور زنان و خانواده رئیس‌جمهور به این موضوع واکنش نشان داد و از منتشر‌کننده ویدئو خواست اطلاعات بیشتری از محل، زمان و مشخصات این مراسم را برای پیگیری عنوان کند. سپس فرماندار بهمئی در مصاحبه‌ای از ورود دستگاه‌های مسئول به این مسئله خبر داد و از توضیحات بیشتر خودداری کرد. همچنین رئیس اورژانس اجتماعی کشور در این رابطه واکنش نشان داد و گفت این مسئله را پیگیری خواهد کرد. در نهایت چند ساعت بعد از این ماجرا رئیس دادگستری شهرستان و رئیس بهزیستی، خانواده‌ها را برای توضیح فرا خواندند. در آخر، حسن نگین‌تاجی، رئیس دادگستری کهگیلویه و بویراحمد از ورود دستگاه قضایی به موضوع خبر داد و گفت عقد مورد نظر باطل شده است.

خبرگزاری ایسنا از قول نگین‌تاجی نوشت که بعد از بررسی روال عقد از سوی رئیس دادگستری شهرستان بهمئی، صیغه موقت در حضور قاضی باطل شده است. نگین‌تاجی همچنین گفت: « با توجه به اینکه مطابق ماده 50قانون حمایت از خانواده - مربوط به سال 1391- اقدام زوج، ولی زوجه و عاقد جرم بوده، جهت برخورد قضایی متناسب به دادسرای عمومی و انقلاب شهرستان بهمئی و دادسرای ویژه روحانیت اعلام جرم شده است. دادگستری استان کهگیلویه و بویراحمد به نمایندگی از قوه قضاییه همانطوری‌که مدافع حقوق عامه است، حقوق اطفال را به‌شدت رصد و مورد حمایت قرار می‌دهد و از این به بعد درصورت مشاهده چنین مواردی که مخالف مقررات حقوق کودک و خانواده باشد، طبق قانون برخورد خواهد شد.»

فاطیما، نخستین قربانی کودک‌همسری نیست

کودک همسری پدیده تازه‌ای نیست و قبلا هم اخبار متعددی از ازدواج دختران زیر 13سال با پسران و مردان بالای 20و حتی 30سال منتشر شده است. برای مثال دهم تیر‌ماه امسال مشرق نیوز خبر ازدواج یک دختر 10ساله را منتشر کرده که ظاهرا توسط محسن نیک‌ورز، دادستان سیرجان باطل شده است. یا در سال ۱۳۹۷ خبر ازدواج دختربچه ۱۱ ساله‌ای به نام «رها» با مردی ۴۴ ساله سر و صدای زیادی ایجاد کرد که عنوان شد این دختر از فرزندان ازدواج اول مرد 2 سال کوچک‌تر بوده و در جریان ازدواج با مرد 44ساله آسیب‌های جسمی و روحی فراوانی دیده است؛ دختری که در ازای 15میلیون تومان ازدواج کرده بود و راهی برای نجات نداشت.

هرچند رها با همت نهادهای امدادی و اجتماعی از آن وضعیت رها شد یا عقد فاطیما توسط دادگستری استان کهگیلویه و بویراحمد باطل شد یا دادگستری سیرجان اجازه صدور برگه آزمایش ازدواج را برای دختربچه 10ساله نداد ولی کودک‌همسری محدود به این موارد نیست و اندک کودکانی خوش‌شانس هستند.

چرایی کودک‌همسری و پیامدهای آن

اما چرا با وجود هشدارهای فرهنگی رسانه‌ها و فعالان حقوق کودک در زمینه کودک‌همسری باز هم چنین پدیده‌ای در دنیا و ایران وجود دارد؟

فاطمه مسعودی، معلم و پژوهشگر حوزه حقوق کودکان معتقد است: نابرابری جنسیتی یا همان تلقی زن به‌عنوان جنس دوم در ایجاد این پدیده تأثیر بسزایی دارد. وی «سنت» را دومین علت مهم کودک‌همسری عنوان می‌کند و می‌گوید: کودک‌همسری در بسیاری از مناطق به این دلیل ساده رخ می‌دهد‌ که ازدواج همیشه در این سنین انجام می‌شده و کسی معترض زوج و زوجه و خانواده‌ها نمی‌شده است. کسانی که قائل به چنین سنتی هستند، از این می‌ترسند که درصورت عدول از این سنت، از ایل و تبار و جامعه آشنایان خود طرد شوند.

به گفته مسعودی، فقر از دیگر عوامل بسیار مهم کودک‌همسری است. او معتقد است: خانواده‌هایی که از تمکن مالی و معیشتی مناسبی برخوردار نیستند، ازدواج کودکان را فرصتی می‌دانند تا بار مسئولیت تهیه غذا ، لباس و آموزش از دوش خانواده برداشته شود. علاوه بر این در جوامعی که جهیزیه یا شیربها پرداخت می‌شود، ازدواج کودک برای خانواده‌های فقیر یک منبع درآمد نیز محسوب می‌شود.

این پژوهشگر حقوق کودکان، تلقی ایجاد امنیت را دیگر عامل مهم کودک‌همسری می‌داند و می‌گوید: خانواده‌ها تصور می‌کنند، با ازدواج، امنیت کودکانشان تامین می‌شود. در واقع آنها معتقدند ازدواج دختران در سنین پایین به نفع دختر است و در شرایطی که دختران در معرض آزار جنسی یا فیزیکی هستند ازدواج راهی برای ایمن‌سازی‌ و محافظت از دختران درنظر گرفته می‌شود.

شهلا اعزازی، مدیر بخش مطالعات زنان انجمن جامعه‌شناسی ایران، پیرامون این مسئله به مفهوم «بی‌مسئولیتی جامعه» و نقش دولت می‌پردازد و می‌گوید: «اگر دولت مسئولیت کودک را بر عهده گرفته است چرا او باید قربانی بی‌مسئولیتی جامعه شود؟ این در حالی است که اقدام خانواده و تربیت برای کودکان مسئله آزاردهنده‌ای است. باید از خود بپرسیم که چگونه «یک کودک همسر» می‌تواند به حفظ و بقای نسل یک جامعه کمک کند؟ زیرا این فرد نه‌تنها یاری‌دهنده نیست بلکه در چنین شرایطی آسیب‌زننده نیز است».

قانونگذاری باید با حمایت شرعی باشد

مظفر الوندی، فعال حقوق کودکان و دبیر مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک نیز درباره عدم‌حمایت قانون از دختران کودک در بحث ازدواج گفت: « ما معتقدیم که حل این مشکل در مجلس امکان‌پذیر نیست و باید توسط مراجع تقلید که شرعیات را مشخصا تعریف می‌کنند، بررسی و بازنگری شود. چون مطمئن باشید که اگر این قانون در صحن علنی مجلس هم تصویب می‌شد در شورای نگهبان متوقفش می‌کردند؛ البته اگر همین قانون فعلی هم درست اجرا شود نباید شاهد چنین اتفاقاتی در کشور نظیر آنچه در کهگیلویه و بویراحمد رخ داده، باشیم. به‌عبارتی دیگر اگر ماده 1041قانون مدنی که 3 شرط برای ازدواج زیر سن قانونی گذاشته است، دقیق اجرا شود، باز اوضاع آنقدر در برخی مناطق وخیم نخواهد شد.»

الوندی البته عنوان کرد که تعداد ازدواج‌های کودکان نسبت به سال‌های گذشته کمتر شده و نباید خیلی مأیوس و ناامید در این‌باره سخن گفت. « با توجه به افزایش سطح آگاهی مردم در مناطق مختلف که به واسطه رسانه‌های جمعی، مجازی و مکتوب انجام شده، وضعیت در این زمینه رو به بهبود است و من معتقدم که این روش اطلاع‌رسانی و فرهنگسازی تا‌کنون جواب داده و باید ادامه پیدا کند.»

دبیر مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک با بیان اینکه معضل کودک‌همسری چند وجهی است و باید نقطه به نقطه و با ابزار متفاوتی حل شود، افزود: « به‌طور نمونه در سیستان و بلوچستان فقر باعث ازدواج کودکان می‌شود که اصلا یک نوع خرید و فروش اتفاق می‌افتد یا در منطقه‌ای مانند یکی از روستاهای آذربایجان شرقی یا کهگیلویه و بویراحمد ازدواج زودهنگام یک اقدام عرفی است که باید با صحبت و روشنگری در مجامع عمومی آن را تغییر داد.»

باید با موافقان کودک‌همسری با آمار حرف زد

الوندی نقش علما و رهبران مذهبی را در فرهنگسازی این مناطق بسیار مهم دانست و اظهار داشت: « حتی در سازمان ملل هم چند سال پیش راجع به این موضوع بحث کردند و خواهان ورود روحانیون در هر مذهبی اعم از مسیحیت، یهودی و مسلمان به مسئله شدند تا در این زمینه دولت‌ها را کمک کنند. ما در ایران بارها شده که با نمایندگان ولی فقیه در استان‌ها گفت‌وگو کردیم و با ارائه علل موثق و آمار دقیق، آنها را قانع کردیم که کودک‌همسری یک معضل است و از آنها خواسته‌ایم که در این‌باره ورود پیدا کنند و با سخنرانی و روشنگری و حتی دخالت مستقیم مانع ازدواج کودکان شوند. من معتقدم که این نشست‌ها تا‌کنون عمدتا مفید بوده و توانسته‌ایم نظر این گروه را جلب کنیم.»

او درباره ایجاد موانع قانونی در این خصوص هم گفت: « ما باید به دور از فضای احساسی و هیجانی با موافقان کودک‌همسری سر آثار منفی ازدواج زودهنگام بحث رو در رو و منطقی داشته باشیم و از مشکلاتی که در فرزندآوری و حتی بیماری‌های روانی برای این کودکان ایجاد می‌شود، بگوییم. سپس باید آمار بسیار بالا و چشمگیر طلاق را که در پس این ازدواج‌ها شکل می‌گیرد ارائه دهیم و درصورت مخالفت دوباره از آنها بخواهیم که اگر این پدیده خوب است اجازه دهند در حضور افکار عمومی مانند تلویزیون فرزندان و نزدیکان خودشان به عقد یک مرد در بیایند.»

کودک همسری، معضلی فراگیر

کودک‌همسری مختص ایران نیست و به‌عنوان معضلی جهانی شناخته می‌شود. این مسئله تقریبا در اکثر کشورهای درحال‌توسعه با این پدیده درگیر هستند و حتی این معضل در اروپا و آمریکای شمالی نیز مشاهده می‌شود. براساس تخمین‌های یونیسف در سال ۲۰۱۵، سالانه حدود ۱۵ میلیون دختر پیش از ۱۸ سالگی ازدواج می‌کنند و باز براساس تحقیقات این سازمان، کودک‌همسری تقریبا در هر جایی از جهان وجود دارد و البته طبیعی‌ است که در کشورهای در حال توسعه نمود بیشتری دارد. بیشترین میزان کودک‌همسری در کشورهای جنوب آسیا رواج دارد که ۴۵ درصد دختران آن کشورها را شامل می‌شود.

در لیست ۱۰ کشوری‌ که براساس گزارش یونیسف -که در سال ۲۰۱۵ منتشر شده- بیشترین موارد کودک‌همسری در آنها وجود دارد، جدای از کشورهای پرجمعیت آسیایی و آفریقایی می‌توان کشوری چون مکزیک یا برزیل را هم دید.

ازدواج زودهنگام به‌خصوص برای دختران هرچند در ایران خیلی فراگیر و گسترده نیست اما همین مواردی که گاهی در فضای عمومی منتشر می‌شود، افکار عمومی به‌ویژه والدین کودکان را نگران و ناراحت می‌کند. کودکانی که به جای بازی در کنار همسالان خود و درس خواندن با دوستانشان در مدرسه، با چهره‌ای آرایش کرده پای سفره عقد با مردی بزرگسال نشانده می‌شوند و خطبه عقد برایشان می‌خوانند. دختربچه‌هایی که قربانی فقر، عرف، هوس و هیجان والدین و... می‌شوند و غم‌انگیزتر آنکه در نگاه‌شان هیچ تصویر شفاف و امیدبخشی از آینده دیده نمی‌شود.