فرونشست زمین، واقعیتی که هنوز باور نشده
حفره‌های هولناک ایجادشده در دل بسیاری از دشت‌های ایران یکی از نشانه‌های فرونشست زمین است؛ تصویری که هر سال نمونه‌هایی از آن را می‌توان با کیفیت و عمق متفاوت در نقاط مختلف کشور مشاهده کرد.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از اعتماد، جدی شدن این پدیده موجب شده تا از حدود سه سال پیش هشدارها درباره تشدید مخاطرات فرونشست زمین در ایران بیش از گذشته شنیده شود اما این هشدارها تاکنون به اجرای برنامه‌ای روشن و عملی برای رفع خطاهای گذشته منجر نشده است. برای نمونه در یکی از تازه‌ترین اظهارنظرها، «مهرداد کتال محسنی»، معاون فنی اداره محیط زیست استان تهران در یک برنامه رادیویی، گفته است: «فرونشست زمین در تهران از مرحله هشدار گذشته و به مرحله بحران رسیده است». به گفته کتال محسنی پدیده فرونشست زمین در تهران یک پدیده بدیهی است چرا که ۲۱ درصد از جمعیت کشور و ۳۰ درصد از فعالیت‌های اقتصادی، صنعتی، کشاورزی و خدماتی در استان‌های تهران و البرز متمرکز شده‌اند و از بیش از ۱۱۰ درصد از منابع آب‌های قابل برداشت در تهران استفاده می‌شود.
دشت‌های استان تهران یکی از مهم‌ترین مناطق تحت‌تاثیر فرونشست زمین به شمار می‌روند اما خطر فقط به این مناطق محدود نیست. مسعود شفیعی، رییس سازمان نقشه‌برداری سال گذشته اعلام کرد براساس مطالعات این سازمان، شهریار در استان تهران سالانه 22 سانتی‌متر فرونشست دارد و به‌طور متوسط تاکنون حدود دو متر در دشت تهران در مدت 10 سال زمین فرونشست داشته است. به گفته شفیعی از اواخر سال 96 تا 97 شش اطلس فرونشست در کشور تهیه شده که نتایج آن در اختیار دستگاه‌های اجرایی مانند وزارت کشور، وزارت نیرو، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، سازمان مدیریت بحران و استانداری‌ها قرار گرفته است. براساس همین مطالعه 6 اطلس فرونشست در جنوب غرب تهران، جنوب تهران، استان قم، مشهد، دشت نیشابور و تربت جام تهیه شده است. تیرماه امسال هم سازمان زمین‌شناسی کشور اعلام کرده است که در مناطق 17، 18 و 19 تهران، بیشترین میزان فرونشست ثبت شده و حتی این میزان تا 14 سانتی‌متر در سال نیز ثبت شده است.
مصرف بی‌رویه آب‌های زیر زمینی در دشت‌های ایران یکی از عوامل جدی بروز پدیده فرونشست زمین است. راضیه لک، رییس پژوهشکده علوم زمین در تشریح دلایل علمی این پدیده می‌گوید: «پدیده فرونشست معمولا در جایی اتفاق می‌افتد که ما آبرفت داریم یعنی رسوبات سست داریم که هنوز سنگ نشده‌اند و در آن مناطق سطح آبخوان‌ها هم کاهش می‌یابد. بیشتر دشت‌های ایران با مساله فرونشست زمین روبرو هستند. برای نمونه در خراسان رضوی این پدیده به خوبی قابل مشاهده است. به‌طور کلی هر جایی که افت سطح آبخوان‌ها را شاهد باشیم، زمین هم از نظر ژئوفیزیکی و لایه‌های زیر زمین سست باشد و آب هم آبرفتی باشد، ما با پدیده فرونشست زمین روبرو هستیم. از آنجا که حدود 90 درصد آب مصرفی ایران از آب‌های زیرزمینی و چاه‌هایی تامین می‌شود که روی آبرفت‌ها حفر شده‌اند؛ خطر فرونشست هم جدی‌تر است.» به گفته لک در مورد تهران این خطر بیشتر متوجه دشت‌های جنوب شهر است: «بخش‌های بالایی و میانی شهر تهران که شامل بخش‌های کوهپایه‌ای است دچار فرونشست نمی‌شوند. بیشتر این خطر متوجه دشت‌های جنوب تهران مانند ورامین است.»
فرونشست چه پیامدهایی دارد؟
اما سوالی که ممکن است برای بسیاری از مردم و حتی مسوولان پیش بیاید این است که فرونشست زمین چه پیامدهای ثانویه و خطراتی در پی دارد؟ رییس پژوهشکده علوم زمین در این باره توضیح می‌دهد: «مهم‌ترین این خطرها متوجه زیرساخت‌های عمرانی است. مثلا شبکه ریلی، جاده‌ای و ساختمان‌ها در برابر این پدیده واکنش نشان خواهد داد. به گفته لک نرخ فرونشست در مکان‌ها و زمان‌های مختلف فرق دارد و باید در این زمینه اطلاعات پایه در دسترس محققان قرار بگیرد تا بتوانند به‌طور دقیق ارزیابی‌شان را اعلام کنند. او می‌گوید: «باید به‌طور مداوم دشت‌های ایران رصد شود. سازمان نقشه‌برداری در برخی مناطق ایران دستگاه‌هایی دارد که نرخ فرونشست را اندازه‌گیری می‌کنند اما کفایت نمی‌کند. ما باید به‌طور مداوم بررسی کنیم و متوجه شویم که نرخ فرونشست منفی بوده یا مثبت.»
فرونشست زمین اگر خطرناک است چرا به اندازه اهمیتش جدی گرفته نمی‌شود؟ این یکی دیگر از پرسش‌هایی است که همواره در افکار عمومی مطرح است. از نظر رییس پژوهشکده علوم زمین چون این پدیده به‌طور تدریجی اتفاق می‌افتد و زمین آرام آرام دچار فرونشست می‌شود؛ به همین دلیل چندان جدی گرفته نمی‌شود. با این حال راضیه لک تاکید می‌کند: «چیزی که مهم است اینکه الان به این پدیده در جامعه واکنش نشان داده می‌شود؛ وگرنه 20 سال است که سازمان زمین‌شناسی از فرونشست زمین حرف می‌زند ولی هیچ‌گاه جدی گرفته نمی‌شد. اما به پدیده‌های ناگهانی مانند رانش زمین و زلزله بیشتر توجه می‌شود. باید باور کنیم که فرونشست زمین می‌تواند زیرساخت‌ها را از بین ببرد و ساختمان‌ها را در برابر حوادث دیگر مانند زلزله غیرمقاوم کند.»
راه‌حل چیست و چه کرده‌ایم؟
برای مدیریت مساله فرونشست زمین چه اقدامی باید انجام شود؟ مهم‌ترین پاسخ به این سوال مدیریت جامع و یکپارچه منابع آب است؛ همان چیزی که راضیه لک هم آن را تکرار می‌کند: «مدیریت یکپارچه منابع آب راه‌حل اصلی است. مصرف آب در ایران استاندارد نیست و هنوز باور نداریم چقدر به سرعت باید تغییر رفتار بدهیم. باید همین آبی که در آبخوان‌ها باقی مانده را قدر بدانیم. اما هنوز این باور شکل نگرفته و گاهی می‌بینیم که در بخش کشاورزی هنوز هم به توسعه کشاورزی در دشت‌های ممنوعه اصرار می‌شود. ما به یک انقلاب در این بخش نیاز داریم.» به گفته او برداشت آب از چاه‌های غیرمجاز یکی از چالش‌های جدی در این حوزه است: «باید برایش برنامه کلان داشت؛ وگرنه با این خطر مواجهیم که با از بین رفتن آب‌های زیرزمینی پیامدهای آن تشدید شود.» او درباره نقش بارش‌ها بر تغذیه آبخوان‌ها هم می‌گوید: «بارش‌ها موثر‌ند اما نه به این معنا که خیال ما را برای همیشه راحت کنند. مثلا بارش‌های امسال تا حدی می‌تواند آبخوان‌ها را تغذیه کند اما هنوز عدد و رقم دقیقی از این تغذیه به دست نیامده است. نباید پس از هر بارشی مدیریت منابع و صرفه‌جویی در مصرف آب دچار تعلل شود.» پیش از این سازمان نقشه‌برداری کشور برای مدیریت بحران فرونشست زمین بسته‌ای از پیشنهادها را تهیه کرده بود که براساس اعلام معاون فنی این سازمان، بسته پیشنهادی از سوی کمیسیون زیربنایی دولت برگشت خورده است. به گزارش روابط عمومی سازمان نقشه‌برداری کشور، اواخر خردادماه امسال «یحیی جمور»، معاون فنی سازمان نقشه‌برداری در این باره گفت: از نظر کمیسیون زیربنایی دولت دلیل برگشت این بسته وظایف ذاتی دستگاه‌ها است که نیازی به مصوبه جدید ندارد تا در صورت نیاز به اعتبار بیشتر برای مشارکت در رفع نیازهای مدیریت بحران، دستگاه‌ها خودشان در خصوص این موضوع اقدام کنند.» به گفته او «مقرر شده این بسته برای همه دستگاه‌های مشارکت‌کننده ارسال شود تا هر دستگاه مجددا ضرورت نیاز و دلایل خود را با توجه به اشکالات مطرح‌شده از سوی کمیسیون زیربنایی منعکس کند تا در جلسه دیگری مجموعه این نظرات جمع‌بندی و مجددا برای کمیسیون زیربنایی دولت ارسال شود.» اما فعلا سرنوشت این بسته اجرایی روشن نیست.
