راه‌های فراموش و تعلیق شده مقابله با آلاینده «ازن»
ازن از ابتدای سال تاکنون ۲۵ روز از هوای پایتخت را آلوده کرده است. آلاینده‌ای که به خصوص در روزهای گرم تابستان بیشتر از سایر روزها خودنمایی می‌کند.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از ابتکار، روزهایی مثل امروز شنبه، 19 مرداد ماه سال 98 که براساس پیش‌بینی‌های شرکت کنترل کیفیت هوای پایتخت با افزایش تابش نور خورشید، کاهش سرعت باد و در دسترس بودن سایر عوامل لازم برای انجام واکنش‌های فتوشیمیایی، شرایط بهتری برای شکل‌گیری آلاینده ازن فراهم است و انتظار می‌رود بین ساعات ۱۳ تا ۱۸ بر غلظت آلاینده ازن در مقایسه با روز گذشته (جمعه، 18 مرداد) افزوده شود؛ اتفاقی که کاهش کیفیت هوا و تنگی نفس تهرانی‌ها را به همراه دارد. آلاینده‌ای که در ابتدای حضور پررنگش در اتمسفر تهران سازمان حفاظت محیط‌زیست را هم شوکه و متعجب کرد. گزارش‌های اولیه از وجود این آلاینده که به آلاینده ثانویه معروف است، سبب شد که سازمان حفاظت محیط‌زیست از دلایل بالا رفتن میزان ازن در هوای تهران اعلام بی‌اطلاعی کند اما کمی بعد گرمای بی‌سابقه هوا را عامل افزایش میزان این آلاینده اعلام کرد.
گرمایی که خود از سوخت انرژی‌های فسیلی به دست بشر ایجاد شده و تغییرات اقلیمی، سوراخ شدن لایه ازن را سبب شده و حالا زمین را به سمت نابودی پیش می‌برد.
هیچ کس نیست که تابستان 98 را گرم‌ترین تابستان ایران نخواند. موج گرمای شدید ایران و به خصوص جنوب غربی کشور و خوزستان را فراگرفته است، این گرما هم تنها مختص ایران نیست. سایر مناطق مختلف جهان با گرمای بی‌سابقه‌ای روبه‌رو هستند و مدل‌های اقلیمی می‌گوید تابستان‌های داغ و رکوردشکن باز هم تداوم خواهند داشت و بعید نیست تابستان سال بعد حتی رکوردهای امسال را هم بشکند. دانشمندان این گرما را محصول سوزاندن سوخت‌های فسیلی، تولید هر‌چه بیشتر کربن و انتشار آن در هوا به دست بشر بر روی زمین می‌دانند که سبب گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی شده است؛ تغییراتی در اقلیم زمین که شاید 20 یا 30 سال آینده یا شاید هم بازه زمانی بیشتری شاهدش باشیم. اما بالا رفتن موج گرما تنها به تغییرات بلند‌مدت نمی‌انجامد. تولید بیشتر گاز «ازن» و آلایندگی اتمسفر به این آلاینده سبب می‌شود که خطراتی سلامتی انسان‌ها را تهدید کند؛ همان پدیده‌ای که حالا تهران در تابستان 98 شاهد آن بوده است. اما «ازن» چیست و چرا از آن به عنوان آلاینده یاد می‌کنیم؟ نامش را بسیار از زبان دانشمندان شنیده‌ایم و گاهی برای سوراخ شدن آن غصه خورده‌ایم. همانی که به ازن خوب معروف است و از ورود اشعه ماوراء‌بنفش نور خورشید به زمین جلوگیری می‌کند و در سطوح بالایی اتمسفر وجود دارد. اما ازن دیگری هم در اتمسفر زمین وجود دارد و به خصوص در سطح زمین یافت می‌شود و به ازن بد و آلاینده معروف است. گاز ازن (3O) یک آلاینده ثانویه است. آلاینده‌ای که در اتمسفر توسط یک واکنش فتوشیمیایی در اثر اکسیداسیون تشکیل می‌شود. ازن از ترکیب سه اتم اکسیژن ایجاد می‌شود و یک اکسید‌کننده قوی است. گازی تقریباً بی‌رنگ با بویی خاص شبیه بوی هوای تازه که در دمای معمولی به صورت گاز است. این آلاینده به طور مستقیم در هوا منتشر نمی‌شود بلکه توسط واکنش‌های شیمیایی بین اکسیدهای نیتروژن (NOx) و ترکیبات آلی فرار (VOCs) در حضور نور خورشید ایجاد می‌شود و به همین علت، میزان ازن در تابستان و در وسط روز بیش از سایر مواقع است. ازن هنگامی تشکیل می‌شود که آلاینده‌های منتشره از خودروها، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، کارخانه‌های شیمیایی و سایر منابع در حضور نور خورشید واکنش شیمیایی انجام می‌دهند. البته این آلاینده حتی با تبخیر بنزین نیز تولید می‌شود. بنزین موتور ترکیبی از هیدروکربن‌های نفتی با نقاط جوش متفاوت بوده و عناصر سبک‌تری مانند بوتان و پنتان موجود در آن در شرایط محیطی به صورت گاز است. این ترکیبات آلی فرار پدیده‌ای تحت عنوان تبخیر بنزین را ایجاد کرده که علاوه بر هدر رفت سرمایه اقتصادی، اثرات مخرب زیست محیط و شیوع بیماری را سبب می‌شود. با توجه به میزان مصرف روزانه بنزین و انتقال این فرآورده به اقصی نقاط کشور مقادیر زیادی از آن حین انتقال و بارگیری و تخلیه تبخیر شده که به عنوان یک منبع آلاینده مهم تلقی می‌شود. از آنجا که این ترکیبات هیدروکربنی سمی و فرار بوده و تمایل زیادی به ترکیب با سایر عناصر و مواد دیگر دارند، انتشار این ترکیبات در محیط اثرات نامطلوب فیزیولوژی، زیست محیطی و اقتصادی را به دنبال دارند.
آلاینده ازن چه خطراتی برای سلامتی انسان‌ها دارد؟
بر اساس گزارش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، تنفس ازن می‌تواند مشکلات تنفسی مانند درد قفسه سینه، سرفه، سوزش گلو و گرفتگی ریه را موجب شود. همچنین می‌تواند برونشیت، آمفیزم و آسم را بدتر کند. گاز ازن در سطح زمین همچنین می‌تواند ریه‌ها را برای عفونت مستعدتر کند و قرار گرفتن در معرض آن به صورت مکرر و طولانی باعث ایجاد زخم دائم در بافت ریه و در نهایت سرطان ریه شود.
راه‌های متوقف شده مقابله با ازن در ایران
مواد لازم برای تشکیل آلاینده ازن: مواد آلی فرار (VOC) و ناکس یا اکسیدهای نیتروژن و گرمای شدید. شاید متهمان اصلی تولید آلایند ازن این سه باشند اما باید این 3 عامل تولیدکننده آلاینده ازن را در جای دیگری جست‌وجو کرد. مثلا در خودروها و موتورسیلکت‌های کاربراتوری که تولید کننده مواد آلی فرار (VOC) و ناکس هستند و اگر به دنبال راهی برای مقابله با این آلاینده باشیم، تمامی راه‌ها به محدودیت‌ها و قوانین نظارتی بر نحوه عملکرد خودروها و موتورها ختم می‌شود.
ترکیبات آلی فرار (VOC) ترکیبات شیمیایی آلی هستند که در دمای اتاق دارای فشار بخار بالایی هستند. این فشار بخار بالا که به دلیل پایین بودن نقطه جوش این مواد است موجب می‌شود که تعداد مولکول‌های قابل توجهی از این مواد در اثر فرآیند تبخیر یا تصعید به حالت گاز درآمده و در هوای اطراف منتشر شوند. بنزینی که در باک موتورسیلکت و خودرو ریخته می‌شود از جمله منابع رایج تولید این VOCها در هوا هستند. هر‌چه قدر خودروها پرمصرف‌تر باشند VOC بیشتری وارد هوا می‌شود. به گفته حسین شهیدزاده، مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، «در کشور ما خودروها به ازای هر ۱۰۰ کیلومتر پیمایش ۷ یا ۸ لیتر سوخت مصرف می‌کنند اما در سایر کشورها این میزان به ۴ لیتر رسیده است.» یکی دیگر از منابع تولید مواد آلی فرار موتورسیکلت‌های کاربراتوری و فرسوده هستند. این وسایل نقلیه مقداری از سوخت را به صورت دود از اگزوز خود خارج می‌کنند. به گفته مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران آیین‌نامه‌ای در قانون هوای پاک وجود داشت که موتورسیکلت‌سازان را موظف می‌کرد تا به ازای پلاک‌گذاری هر موتور انژکتوری یک موتور فرسوده را از رده خارج کنند اما متاسفانه با اعمال نفوذ موتوسیکلت‌سازان اجرای این آیین‌نامه به تعویق افتاد و همچنان روز به روز آلاینده‌های بیشتری از موتورسیکلت‌ها وارد هوا می‌شود. «آلاینده ناکس» یا دی‌اکسیدهای نیتروژن اما از مهم‌ترین آلاینده‌های هوا و یکی دیگر از گازهایی است که برای تشکیل «ازن» مورد نیاز است. هر سال میلیون‌ها تن از این گاز در اثر فعالیت‌های انسانی به ویژه مصرف سوخت‌های فسیلی تولید می‌شود. دی‌اکسید نیتروژن در ترکیب با هوای مرطوب تولید اسید نیتریک می‌کند و سبب مه‌گرفتگی و دود در هوا می‌شود. این آلاینده نیز از خودروها متصاعد می‌شود. راه‌کار مقابله با متصاعد شدن این آلاینده اما در ایران آنچنان تعریفی ندارد. به گفته شهیدزاده، «به‌طور کلی خودروها اگر کاتالیست مناسبی نداشته باشند آلاینده ناکس را وارد هوا می‌کنند. متاسفانه امکان اندازه‌گیری این آلاینده در مراکز معاینه فنی وجود ندارد و از این رو کاتالیستی روی خودروها نصب می‌شود که تاثیری روی کاهش آلاینده ناکس ندارد و این نوعی دور زدن قوانین است.» مسعود تجریشی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست با بیان اینکه در شرایط حاضر مهم‌ترین مشکل آلایندگی در بیشترین شهرهای اروپایی ازن است، اظهار کرد: در کشور ما از سال‌های قبل سیاست‌هایی به منظور کنترل آلاینده‌ها وضع شده اما در اجرا با نقایصی مواجه بوده است. برای مثال بر اساس قانون برنامه پنجم توسعه قرار بود وسایل حمل و نقل عمومی از جمله مترو گسترش یابد اما شاهدیم که در سال‌های اخیر روند کاملا معکوس شده و استفاده از وسایل حمل و نقل شهری توسعه یافته است که قطعا این موارد بر افزایش آلاینده‌ها از جمله ذرات معلق و آلاینده‌های ثانویه مثل ازن تاثیرگذار است.
نقص در قوانین یا نقض قوانین؟
مقابله با تولید آلاینده‌های هوا در ایران اما کار ساده‌ای نیست. سال‌ها است که مسئولان برای مقابله با آلودگی هوا تلاش می‌کنند اما این ماجرا سرانجامی ندارد. برخی از دلایل آن را می‌توان در نقص قوانین و برخی را در نقض کردن آن خلاصه کرد. همان چیزی که مسعود تجریشی، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست به آن انتقاد کرده و گفته است: «با اینکه در سال ۹۳ در هیئت دولت نصب فیلتر دوده روی وسایل نقلیه سنگین از جمله اتوبوس‌های شهری مصوب شد، سال گذشته ردیف بودجه فیلتر دوده در شورای شهر تهران حذف شد. در مهر ماه سال گذشته سازمان حفاظت محیط زیست استدلالات و مستندات خود را در مورد کارایی فیلتر دوده در کاهش آلودگی ناشی از دیزل‌ها به صورت مکتوب به شورای شهر تهران ارسال کرد. از سوی دیگر این سازمان درخواست کرد که شورای شهر تهران نیز دلایل مخالفت خود را با اجرای مصوبه فیلتر دوده به سازمان حفاظت محیط زیست ارسال کند که هرگز چنین اتفاقی نیفتاد.»
با این حال فقط قوانینی چون نصب فیلتر دوده یا اسقاط خودروهای فرسوده و جایگزین کردن موتورهای انژکتوری به جای هر موتور کاربراتوری نیست که در کشور اجرا نمی‌شود و به فراموشی سپرده می‌شود. به گفته مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، «طرح ملی کهاب در شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران» برگرفته از ابتدای کلمات کاهش، هدایت، انتقال و بازیافت بخارات بنزین که از سال 1387 با دریافت مصوبه هیئت دولت وظیفه شناسایی و کنترل مکان‌های انتشار بخارت بنزین، کاهش و بازیافت بخارات بنزین را برعهده دارد، امروز رها شده است. طرح‌هایی که نه تنها هر‌کدام به نوعی بر سلامت و کیفیت تنفس شهروندان تاثیر دارند بلکه بر میزان تداوم نسل بشر و بقای زمین کمک می‌کند.
